nadkom. Jacek Witkowski – wykładowca Zakładu Służby Prewencyjnej
podkom. Wanda Mende – młodszy wykładowca Zakładu Służby Prewencyjnej
sierż. szt. Maciej Cepil - młodszy wykładowca Zakładu Służby Prewencyjnej

O ile zasady postępowania z dorosłym sprawcą przestępstwa na ogół są doskonale znane wszystkim policjantom, to sposób postępowania z nieletnim budzi zawsze wiele kontrowersji.
Podstawowym aktem prawnym regulującym postępowanie z nieletnimi jest Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Niestety, opierając się wyłącznie na niej, nie uzyskamy odpowiedzi na wiele – wydawałoby się prostych pytań – ponieważ kwestie postępowania z osobami nieletnimi uregulowane są w wielu innych aktach prawnych.
Celem powyższego artykułu jest udzielenie kilku praktycznych rad dotyczących zasad postępowania z nieletnimi i próba rozwiązania najczęściej pojawiających się pytań i wątpliwości.
Aby mówić o nieletnich należy najpierw wyjaśnić znaczenie tego terminu, tym bardziej, że policjantom zdarza się mylić, zdawałoby się, bardzo podobnie brzmiące określenia, stosowane często „zamiennie”. Zrozumienie, kim jest nieletni, pozwoli nam uniknąć wielu pomyłek zdarzających się w policyjnej praktyce. Jakże często spotykamy się z błędnymi stwierdzeniami typu „przesłuchanie nieletniego świadka”, „zatrzymanie małoletniego” etc. Natomiast Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich jednoznacznie określa, kim jest nieletni. I tak przez pojęcie nieletniego należy rozumieć:
1) w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji – osoby, które nie ukończyły lat 18;
2) w zakresie postępowania w sprawach o czyny karalne – osoby, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17;
3) w zakresie wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych – osoby, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21.
Nie możemy więc mówić np. o przesłuchaniu „nieletniego” świadka, który nie jest ani sprawcą czynu karalnego, ani osobą zagrożoną demoralizacją, ani też osobą, wobec której sąd orzekł wykonanie środków wychowawczych lub środka poprawczego. Prawidłowo powinniśmy powiedzieć o przesłuchaniu niepełnoletniego lub małoletniego świadka. Pojęcie „małoletni” pochodzi z prawa cywilnego i oznacza osobę, która nie ukończyła lat 18, nieposiadającą pełnej zdolności do czynności prawnych, pozostającą pod opieką rodziców lub opiekunów prawnych – „Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście” (art. 10 § 1 Kodeksu cywilnego ), „Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa” (art. 10 § 2 k.c.).
Paragraf 2 art. 10 k.c. przewiduje sytuacje uzyskania pełnoletniości przez osobę (kobietę), która zawarła związek małżeński po ukończeniu 16 lat za zgodą sądu rodzinnego. Nie mniej jednak w zakresie zapobiegania demoralizacji, popełniania czynów karalnych, czy też wykonywania środków wychowawczych i poprawczych, wcześniej orzeczonych przez sąd rodzinny i nieletnich, podlega ona przepisom Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.
Kolejnym terminem, który wymaga wyjaśnienia jest określenie młodociany. „Młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat” . Młodocianym jest zatem osoba mająca ukończone 17 lat i odpowiadająca na zasadach określonych w Kodeksie karnym, nie zaś w Ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich (pełna odpowiedzialność prawnokarna).
Po wyjaśnieniu podstawowych pojęć pora na rozstrzygnięcie najczęściej pojawiających się wątpliwości związanych z postępowaniem z nieletnimi.

Ujęcie a zatrzymanie nieletniego
Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich nie podaje definicji „ujęcia nieletniego”, nie mniej jednak wyraźnie rozgranicza ujęcie od zatrzymania. „Policja lub działający na podstawie szczególnego upoważnienia ustawy organ administracji państwowej zbiera i utrwala dowody czynów karalnych w wypadkach niecierpiących zwłoki, a w razie potrzeby dokonuje ujęcia nieletniego” . Z całą pewnością ujęcia nieletniego nie należy mylić z instytucją ujęcia obywatelskiego określonego w art. 243 § 1 k.k. Przez ujęcie nieletniego należy rozumieć „schwytanie go” (przez Policję) na gorącym uczynku lub w bezpośrednim pościgu po dokonaniu czynu zabronionego, doprowadzenie do jednostki Policji w celu wykonania czynności niecierpiących zwłoki. Ujęciem jest także doprowadzenie nieletniego do określonego miejsca, wskazanego przez uprawniony organ (np. realizacja nakazu doprowadzenia nieletniego do rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego). Podstawowym obowiązkiem policjanta dokonującego ujęcia nieletniego jest:
– poinformowanie go o przyczynach ujęcia,
– poinformowanie nieletniego o możliwości złożenia zażalenia na czynności naruszające jego prawa do sądu rodzinnego.
Ujęcie nieletniego dokumentuje się w formie notatki urzędowej, w której oprócz opisu okoliczności dokonanego ujęcia należy zamieścić zapis o fakcie poinformowania nieletniego o przysługującym mu prawie wniesienia zażalenia na czynności naruszające jego prawa. Ujęcie nieletniego może, ale nie musi, zakończyć się jego zatrzymaniem i umieszczeniem w policyjnej izbie dziecka (dalej: PID). Tylko i wyłącznie, jeżeli w toku wykonywania czynności niecierpiących zwłoki stwierdzimy istnienie przesłanek do zatrzymania, możemy nieletniego umieścić w PID. W przeciwnym wypadku nieletniego należy przekazać rodzicom lub opiekunowi prawnemu, pobierając pisemne potwierdzenie przyjęcia nieletniego. W praktyce policjanci zbyt pochopnie podejmują decyzję o zatrzymaniu nieletniego, sporządzając protokół zatrzymania nieletniego „bez tzw. osadzania”. Taka procedura jest błędna, narusza przepisy ustawy i może skutkować odpowiedzialnością dyscyplinarną.
Nieletni może być zatrzymany tylko w określonych przypadkach.
„Jeżeli jest to konieczne ze względu na okoliczności sprawy, Policja może zatrzymać, a następnie umieścić w policyjnej izbie dziecka nieletniego, co do którego istnieje uzasadnione podejrzenie, że popełnił czyn karalny, a zachodzi uzasadniona obawa ukrycia się nieletniego lub zatarcia śladów tego czynu, albo gdy nie można ustalić tożsamości nieletniego” . Zgodnie z zapisem art. 40 § 1 zatrzymanie nieletniego winno zakończyć się umieszczeniem w PID, chyba że – już po podjęciu decyzji o zatrzymaniu – ustaną jego przyczyny. W uregulowaniach wcześniejszych, sprzed nowelizacji Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, nie było w ogóle zapisu o zatrzymaniu nieletniego, a wyłącznie o umieszczeniu w PID.
Zasadniczą przesłanką zatrzymania nieletniego jest uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu karalnego, oparte przynajmniej na poszlakach. Dodatkowo musi wystąpić co najmniej jedna z przesłanek – uzasadniona obawa ukrycia się lub zatarcia śladów albo niemożność ustalenia tożsamości nieletniego. Sporządzając protokół zatrzymania nieletniego i opisując przyczynę zatrzymania, należy bezwzględnie określić dodatkową przesłankę. W PID „można również umieścić nieletniego w trakcie samowolnego pobytu poza schroniskiem dla nieletnich lub zakładem poprawczym na czas niezbędny do przekazania nieletniego właściwemu zakładowi, nie dłużej jednak niż na 5 dni” . Należy tutaj zwrócić uwagę, że PID przyjmie jedynie uciekinierów z dwóch rodzajów placówek – schronisk dla nieletnich lub zakładów poprawczych. Uciekinierzy z innych placówek (np. domów dziecka, młodzieżowych ośrodków wychowawczych, młodzieżowych ośrodków socjoterapii, placówek szkolno-wychowawczych czy wychowawczo-leczniczych) czy też nieletni, którzy uciekli z domu, nie zostaną przyjęci do PID. W przypadku niemożności odkonwojowania nieletniego do miejsca zamieszkania lub takiego rodzaju placówki, należy nieletniego umieścić w trybie interwencyjnym w placówce opiekuńczo-wychowawczej typu interwencyjnego.
W § 15 ust. 4 Rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z dnia 19 października 2007 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych (Dz. U. Nr 201, poz. 1455) czytamy:
„Placówki przyjmują bez skierowania oraz bez uzyskania zgody przedstawicieli ustawowych lub bez orzeczenia sądu każde dziecko w wieku poniżej 13 roku życia i zapewniają mu opiekę do czasu wyjaśnienia sytuacji dziecka w przypadkach wymagających natychmiastowego zapewnienia dziecku opieki – na polecenie sędziego, doprowadzone przez Policję, szkołę lub osoby stwierdzające porzucenie dziecka, zagrożenie jego życia lub zdrowia”.
Ustęp 5 tego paragrafu brzmi następująco:
„W przypadku braku miejsc w placówce dyrektor może odmówić przyjęcia dziecka, o którym mowa w ust. 4. Dyrektor jest jednak zobowiązany do przewiezienia dziecka do innej tego typu placówki, w której aktualnie jest miejsce”.
Z zatrzymania nieletniego sporządza się protokół zatrzymania nieletniego (druk Mp-54). „Kopię protokołu zatrzymania nieletniego, o którym mowa w art. 40 § 3 u.p.n., policjant wręcza zatrzymanemu, a także rodzicom lub opiekunowi” . Protokół zatrzymania nieletniego jest również podstawą przyjęcia go do policyjnej izby dziecka.
Policja, w zakresie zbierania, utrwalania i przeprowadzania dowodów, powoływania
i działania obrońcy oraz w postępowaniu poprawczym stosuje przepisy Kodeksu postępowania karnego, ze zmianami przewidzianymi w ustawie, dlatego też zatrzymanemu nieletniemu przysługują takie same prawa, jak osobie dorosłej. O prawach tych pouczamy nieletniego niezwłocznie po zatrzymaniu. Nieletniemu przysługuje prawo między innymi do badania lekarskiego. W niektórych jednostkach Policji praktykuje się „obligatoryjne” badanie lekarskie przed umieszczeniem w policyjnej izbie dziecka. Postępowanie takie nie ma odzwierciedlenia w żadnym z przepisów. Nieletniego należy poddać badaniu lekarskiemu:
– na jego wyraźne żądanie,
– w przypadku posiadania obrażeń,
– znajdowania się pod wpływem alkoholu lub innego środka odurzającego,
– stwierdzenia choroby zakaźnej lub innej przewlekłej choroby wymagającej hospitalizacji,
– w przypadku nieletniej – w przypadku bycia w ciąży.


Postępowanie z zatrzymanym nieletnim znajdującym się pod wpływem alkoholu/środków odurzających
Doprowadzenie nieletniego w celu wytrzeźwienia

W przypadku zatrzymania nieletniego sprawcy czynu karalnego, którego zachowanie wskazuje na to, że spożywał alkohol lub jest pod wpływem środka odurzającego, należy przeprowadzić badanie lekarskie. Od decyzji lekarza specjalisty uzależniony jest dalszy los nieletniego. Nieletni będący pod wpływem alkoholu nie może być umieszczony w policyjnej izbie dziecka. „Do izby nie przyjmuje się nieletnich, którzy zdradzają objawy choroby, zaburzeń psychicznych, po spożyciu alkoholu, innych środków odurzających lub psychotropowych oraz znajdują się w takim stanie, że nie można się z nimi porozumieć. Dalsze postępowanie z nieletnimi należy do decyzji konsultanta (lekarza specjalisty, sędziego)” . W zapisie tym użyto sformułowania „stan po spożyciu alkoholu”. Ustawa o wychowaniu w trzeźwości mówi natomiast o „stanie po użyciu alkoholu” oraz „stanie nietrzeźwości”. Konkludując, należy stwierdzić, że do PID nie może być przyjęty nieletni nawet po znikomym spożyciu alkoholu, który nie jest nawet stanem po użyciu alkoholu (w rozumieniu Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi). Dalsze postępowanie z nieletnim uzależnione jest od decyzji konsultanta – lekarza specjalisty lub sędziego. W praktyce bywa tak, że w przypadku zatrzymania nieletniego w porze wieczorowej lub nocnej, kontakt z sędzią rodzinnym jest niemożliwy (brak dyżurów sędziowskich, brak kontaktu telefonicznego).
W przypadku zatrzymania nietrzeźwego sprawcy czynu karalnego powinno umieścić się go w izbie wytrzeźwień, sporządzając protokół zatrzymania nieletniego, po wytrzeźwieniu natomiast, jeżeli nie ustały przyczyny zatrzymania, umieszcza się go w policyjnej izbie dziecka.
Nieco inny jest sposób postępowania w przypadku ujawnienia nietrzeźwego nieletniego zagrożonego demoralizacją (niebędącego sprawcą czynu karalnego) oraz kiedy wynik badania na zawartość alkoholu w wydychanym powietrzu wynosi poniżej 0,25 mg/l (0,5%).
Nieletniego (wg Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi – małoletniego) znajdującego się w stanie nietrzeźwości należy przekazać rodzicom lub opiekunom prawnym, pobierając pisemne potwierdzenie przyjęcia nieletniego. Tylko w przypadku niemożności przekazania go rodzicom (opiekunom) należy umieścić go w izbie wytrzeźwień. „Osoby doprowadzone do izby wytrzeźwień lub jednostki Policji pozostają tam aż do wytrzeźwienia, nie dłużej niż 24 godziny. Osoby do lat 18 umieszcza się w odrębnych pomieszczeniach, oddzielnie od osób dorosłych” .
„O umieszczeniu w izbie wytrzeźwień zawiadamia się niezwłocznie:
1) w przypadku małoletnich – ich rodziców lub opiekunów oraz sąd opiekuńczy (…)” .
„Osoby małoletnie będące w stanie nietrzeźwości doprowadzone do izby, placówki lub jednostki Policji mogą być zwolnione, niezwłocznie po udzieleniu pomocy medycznej, na pisemny wniosek rodziców lub innych opiekunów prawnych” .
„Osoby małoletnie po wytrzeźwieniu przekazuje się rodzicom lub innym opiekunom prawnym, a w razie ich niezgłoszenia się najbliższej placówce interwencyjnej” .
Z doprowadzenia nieletniego do izby wytrzeźwień sporządza się protokół doprowadzenia osoby w celu wytrzeźwienia.

***

Autorzy artykułu zdają sobie sprawę, że temat postępowania z nieletnimi nie został wyczerpany. Poruszone zagadnienia to „czubek góry lodowej”. W związku z powyższym chcielibyśmy na łamach „Kwartalnika Policyjnego” stworzyć stałą rubrykę poświęconą problematyce nieletnich. Zwracamy się do Szanownych Czytelników o wyrażenie opinii na ten temat oraz przesyłanie uwag i pytań na adres: zsp@csp.edu.pl z dopiskiem „Nieletni”.

Przypisy:
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) – art. 115 § 10.
Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 30, poz. 179 z późn. zm.) – art. 37 § 1.
Artykuł 40 § 1 u.p.n.
Artykuł 40 § 7 u.p.n.
Zarządzenie nr 1426 Komendanta Głównego Policji z dnia 23 grudnia 2004 r. w sprawie metodyki wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez służby policyjne wyznaczone do wykrywania przestępstw i ścigania ich sprawców (Dz. Urz. KGP z 2005 r. Nr 1, poz. 1).
Decyzja nr 346 Komendanta Głównego Policji z dnia 9 sierpnia 2004 r. w sprawie pełnienia służby przez policjantów w policyjnych izbach dziecka (Dz. Urz. KGP Nr 16, poz. 101) – § 12.
Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473) – art. 40 ust. 3.
Tamże, art. 40 ust. 6.
Rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 4 lutego 2004 r. w sprawie trybu doprowadzania, przyjmowania i zwalniania osób w stanie nietrzeźwości oraz organizacji izb wytrzeźwień i placówek utworzonych lub wskazanych przez jednostkę samorządu terytorialnego (Dz. U. z 2006 r. Nr 58, poz. 408) – § 7.
Tamże, § 12 ust. 4.