nadkom. Jacek Witkowski – wykładowca Zakładu Służby Prewencyjnej
podkom. Wanda Mende – młodszy wykładowca Zakładu Służby Prewencyjnej
mł. asp. Maciej Cepil - młodszy wykładowca Zakładu Służby Prewencyjnej

Przesłuchanie nieletniego sprawcy czynu karalnego
W postępowaniu w sprawach nieletnich (w trybie art. 37 § 1 Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich) stosuje się przepisy Kodeksu postępowania karnego. „W sprawach nieletnich stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego – trybu nieprocesowego, a w zakresie zbierania, utrwalania i przeprowadzania dowodów przez Policję, powoływania i działania obrońcy oraz w postępowaniu poprawczym – przepisy Kodeksu postępowania karnego, ze zmianami przewidzianymi w ustawie”¹.

Zmiany, o których mowa w art. 20 u.p.n. dotyczą między innymi przesłuchania nieletniego sprawcy czynu karalnego, co oznacza, że w tym konkretnym przypadku nie stosujemy przepisów k.p.k., ale przepis szczególny art. 39 u.p.n. „Przesłuchanie nieletniego może być dokonane przez Policję, a w wyjątkowych wypadkach, gdy jest to konieczne ze względu na dobro sprawy – przez organ wymieniony w art. 37 § 1; przesłuchanie nieletniego odbywa się w obecności rodziców lub opiekuna albo obrońcy, a jeżeli zapewnienie ich obecności byłoby w danym wypadku niemożliwe, należy wezwać nauczyciela, przedstawiciela powiatowego centrum pomocy rodzinie lub przedstawiciela organizacji społecznej, do której zadań statutowych należy oddziaływanie wychowawcze na nieletnich lub wspomaganie procesu ich resocjalizacji”².

Policja może więc w toku czynności procesowych w niezbędnym zakresie przesłuchać nieletniego w charakterze sprawcy czynu karalnego (stanowi to faktyczne wszczęcie postępowania przeciwko osobie), a następnie przekazać sprawę do sądu z wnioskiem o:

– wydanie przez sędziego rodzinnego postanowienia o wszczęciu postępowania wyjaśniającego lub przygotowawczego,

– wydanie przez prokuratora w ramach śledztwa postanowienia o przedstawieniu zarzutów nieletniemu podejrzanemu o popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego.

Mimo użycia w art. 39 u.p.n. określenia „rodziców”, udział w przesłuchaniu tylko jednego z nich czyni zadość wymaganiu przewidzianemu w tym przepisie. Z czynności tej powinni być wyłączeni rodzice, którzy utracili przymiot opiekuna prawnego, tj. których pozbawiono władzy rodzicielskiej lub którym zawieszono tę władzę³. Przesłuchanie nieletniego w obecności osoby, pod której stałą pieczą pozostaje, czyni zadość warunkowi dopuszczalności przesłuchania, o którym mowa w art. 39 u.p.n. Oznacza to, że w przypadku nieobecności rodziców (np. dziecko przebywające na stałe z babcią, chociaż ta nie jest ustanowionym opiekunem prawnym) – zgodnie z art. 30 § 2 przepisy ustawy dotyczące opiekuna stosuje się odpowiednio do osób, pod których stałą pieczą nieletni pozostaje.

Niemniej należy pamiętać, że przesłuchanie nieletniego bez udziału którejkolwiek z osób wymienionych w art. 39 u.p.n. stanowi istotne naruszenie procedury i uzasadnia złożenie zażalenia, o którym mowa w art. 38 § 1 u.p.n. Czynność taka będzie uznana w świetle prawa za nieważną. Przesłuchując nieletniego, w pierwszej kolejności należy zagwarantować obecność osób, o których mowa w art. 39 u.p.n. (rodzic, opiekun, obrońca). Jeżeli byłoby to niemożliwe, staramy się przybrać do czynności inne osoby. Przez niemożliwość wzięcia udziału w przesłuchaniu nieletniego jego rodziców, opiekuna lub obrońcy należy rozumieć przeszkodę natury faktycznej, której w danym wypadku nie można pokonać, np.:
– chorobę,
– pobyt za granicą,
– pobyt w zakładzie karnym, a w czynnościach niecierpiących zwłoki również znaczną odległość od miejsca pobytu rodzica, opiekuna do miejsca dokonywania czynności.

Przesłuchanie nieletniego – podejrzanego
Policja może przesłuchać nieletniego – podejrzanego, jeżeli prokurator skorzysta z uprawnień wynikających z art. 311 § 3 k.p.k. Przesłuchanie przez Policję nieletniego – podejrzanego, przeciwko któremu postępowanie wszczęto przed ukończeniem przez niego 18 lat, odbywa się w obecności osoby wskazanej w art. 39 u.p.n. Policja powinna ograniczyć się do jednokrotnego przesłuchania nieletniego, chyba że zostaną ujawnione nowe okoliczności w sprawie i kolejne przesłuchanie nieletniego będzie niezbędne.
Przy przesłuchaniu nieletniego należy:
– dążyć do zapewnienia mu pełnej swobody wypowiadania się,
– unikać wielokrotnego przesłuchiwania co do tych samych okoliczności lub okoliczności nie budzących wątpliwości.

Przesłuchanie w miarę potrzeby może odbyć się w miejscu zamieszkania nieletniego lub w szkole. Z przesłuchania nieletniego należy spisać protokół, wykorzystując druk Ms-82 – Protokół przesłuchania nieletniego sprawcy czynu karalnego.

Protokołując wyjaśnienia nieletniego należy:
– zachować w miarę możliwości dokładność wypowiedzi,
– jako formę gramatyczną relacji przyjąć pierwszą osobę czasu przeszłego,
– zamieszczać w relacji charakterystyczne określenia,
– umieszczać wzmianki dotyczące szczególnego zachowania się nieletniego.

Pierwsze przesłuchanie oraz każde kolejne, podczas którego Policja zamierza uzyskać od nieletniego wyjaśnienia dotyczące popełnionego czynu karalnego nieobjętego jeszcze postępowaniem prowadzonym przeciwko nieletniemu, należy rozpocząć od powiadomienia nieletniego o zarzucanych mu czynach karalnych, których opis i kwalifikację prawną należy umieścić w protokole, np. w brzmieniu:
„Poinformowano mnie, że jestem przesłuchiwany w charakterze sprawcy czynu karalnego, polegającego na tym, że ................., określonego w art. .................”.

W opisie czynu należy uwzględnić:
– czas i miejsce popełnienia,
– formę zjawiskową i stadialną (np. usiłowanie, podżegania, pomocnictwo),
– sposób i okoliczności popełnienia,
– skutki, a zwłaszcza wysokość powstałej szkody,
– pokrzywdzonego.

Przed pierwszym przesłuchaniem należy nieletniego pouczyć o:
1) uprawnieniach do:
– składania wyjaśnień,
– odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania,
– składania wniosków o dokonanie czynności,
– korzystania z pomocy obrońcy,
– żądania przesłuchania go z udziałem ustanowionego obrońcy, którego niestawiennictwo nie tamuje przesłuchania,
2) obowiązkach wskazanych w art. 74 k.p.k.:
„§ 1. Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść.
§ 2. Oskarżony jest jednak obowiązany poddać się:
1) oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom,
2) badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu, z zastrzeżeniem pkt 3,
3) pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.
§ 3. W stosunku do osoby podejrzanej można dokonać badań lub czynności, o których mowa w § 2 pkt 1, a także, przy zachowaniu wymagań określonych w § 2 pkt 2 lub 3, pobrać krew, włosy, wymaz ze śluzówki policzków lub inne wydzieliny organizmu.
§ 4. Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe warunki i sposób poddawania oskarżonego oraz osoby podejrzanej badaniom, a także wykonywania z ich udziałem czynności, o których mowa w § 2 pkt 1 i 3 oraz § 3, mając na uwadze, aby gromadzenie, utrwalanie i analiza materiału dowodowego były dokonywane zgodnie z aktualną wiedzą w zakresie kryminalistyki i medycyny sądowej”.

Nieletniego, w miarę potrzeby należy pouczyć także o uprawnieniach i obowiązkach innych niż wymienione w art. 300 k.p.k., w tym o możliwości żądania złożenia wyjaśnień na piśmie (art. 176 k.p.k.)⁴ oraz żądania uzasadnienia podstaw zarzucanego czynu karalnego (art. 313 § 3 k.p.k.). Wyjaśnienia złożone przez nieletniego na piśmie stanowią załącznik do protokołu. Policja, dokonując czynności z udziałem nieletniego, może ograniczyć się do jego rozpytania, udokumentowanego notatką urzędową.

Przesłuchanie małoletniego świadka
Przesłuchanie małoletniego świadka, w odróżnieniu od nieletniego sprawcy czynu karalnego, zasługuje na szczególne względy. Tym bardziej, że – być może – pokrzywdzone jest dziecko, a dobro dziecka jest najważniejsze: „W sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny”⁵.

1 Artykuł 20 Ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, poz. 228).
2 Artykuł 39 u.p.n.
3 K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.
4 „Art. 176. § 1. W postępowaniu przygotowawczym oskarżonemu należy, na jego żądanie lub jego obrońcy, umożliwić w toku przesłuchania złożenie wyjaśnień na piśmie. Przesłuchujący podejmie w tym wypadku środki zapobiegające porozumieniu się oskarżonego z innymi osobami w czasie spisywania wyjaśnień.
§ 2. Przesłuchujący może z ważnych powodów odmówić zgody na złożenie przez oskarżonego wyjaśnień na piśmie.
§ 3. (uchylony).
§ 4. Pisemne wyjaśnienia oskarżonego, podpisane przez niego, z zaznaczeniem daty ich złożenia, stanowią załącznik do protokołu”.
5 Artykuł 3 § 1 u.p.n.