st. sierż. Artur Walczuk
policjant Polskiego Kontyngentu
Policyjnej Misji Pokojowej ONZ w Republice Liberii,
członek Rajdującego Patrolu Policji Wodnej
Samodzielnego Pododdziału Prewencji Policji w Bielsku-Białej
Celem niniejszego opracowania jest teoretyczne omówienie wszystkich rodzajów wód, na których pełnią służbę policjanci, wraz z podaniem kluczowych aktów prawnych obowiązujących na poszczególnych wodach. W artykule ukazano podział wód w Polsce wynikający z naszego systemu prawnego. Przedstawiono też podział wód śródlądowych wynikający z pragmatyki służbowej.
GDZIE POLICJANCI MOGĄ PEŁNIĆ SŁUŻBĘ NA WODZIE?
Zgodnie z Zarządzeniem nr 841 Komendanta Głównego Policji z dnia 26 lipca 2004 r. w sprawie metod i form wykonywania zadań przez policjantów pełniących służbę na wodach i terenach przywodnych policjanci pełnią służbę na morzu terytorialnym, morskich wodach wewnętrznych oraz wodach śródlądowych powszechnie dostępnych. Pokrótce określmy, co to za wody.
1. Morze terytorialne
Pojęcie morza terytorialnego zostało zdefiniowane w Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych o prawie morza z 10 grudnia 1982 r.1 Zgodnie z tym dokumentem „Suwerenność Państwa nadbrzeżnego rozciąga się poza jego terytorium lądowe i wody wewnętrzne, a w przypadku państwa archipelagowego poza jego wody archipelagowe, na przyległy pas morza zwany morzem terytorialnym”2. Ponadto: „Każde Państwo ma prawo do ustalania szerokości swojego morza terytorialnego do granicy nieprzekraczającej 12 mil morskich”3.
Jeśli chodzi o polskie prawodawstwo, to w 1932 r. przyjęto, że nasze morze terytorialne ma szerokość 3 mil morskich4. W 1945 r. potwierdzono ten stan rzeczy. Dopiero w 1977 r. na mocy ustawy rozszerzono nasze morze terytorialne do 12 mil morskich (22 224 m)5. Ta szerokość została utrzymana do dnia dzisiejszego6.
Wody morza terytorialnego stanowią integralną część terytorium państwa. Państwo może tu m.in. sprawować kontrolę nad statkami obcymi, wydawać przepisy w sprawach bezpieczeństwa żeglugi, w sprawach celnych i sanitarnych, a także ma wyłączność rybołówstwa. Władzę tę ogranicza tylko tzw. prawo nieszkodliwego przepływu, przysługujące statkom i okrętom wszystkich państw bez specjalnego zezwolenia.
2. Morskie wody wewnętrzne
Polskimi morskimi wodami wewnętrznymi są:
a) część Jeziora Nowowarpieńskiego i część Zalewu Szczecińskiego wraz ze Świną i Dziwną oraz Zalewem Kamieńskim, znajdująca się na wschód od granicy państwowej między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec, oraz rzeka Odra pomiędzy Zalewem Szczecińskim a wodami portu Szczecin;
b) część Zatoki Gdańskiej zamknięta linią podstawową biegnącą od punktu o współrzędnych 54°37´36” szerokości geograficznej północnej i 18°49´18” długości geograficznej wschodniej (na Mierzei Helskiej) do punktu o współrzędnych 54°22´12” szerokości geograficznej północnej i 19°21´00” długości geografi cznej wschodniej (na Mierzei Wiślanej);
c) część Zalewu Wiślanego, znajdująca się na południowy zachód od granicy państwowej między Rzecząpospolitą Polską a Federacją Rosyjską na tym Zalewie;
d) wody portów określone od strony morza linią łączącą najdalej wysunięte w morze stałe urządzenia portowe, stanowiące integralną część systemu portowego7.
Wody te podlegają całkowitej i wyłącznej władzy państwa nadbrzeżnego. Władza ta rozciąga się również na przestrzeń powietrzną i dno tych wód.
3. Wody śródlądowe powszechnie dostępne
Najkrócej można powiedzieć, że wody śródlądowe to wszystkie wody danego kraju, z wyjątkiem wód morza terytorialnego i morskich wód wewnętrznych8. Ogólnie do wód śródlądowych zalicza się wszystkie wody położone na lądach. Cytowane zarządzenie nr 841 ogranicza naszą służbę tylko do wód śródlądowych powszechnie dostępnych. Prezentowany podział wód wynika z obowiązujących w Polsce aktów prawnych.
Wody możemy podzielić na podziemne i powierzchniowe. Przez wody podziemne rozumie się wszystkie wody znajdujące się pod powierzchnią ziemi w strefi e nasycenia, w tym wody gruntowe pozostające w bezpośredniej styczności z gruntem lub podglebiem9. Wody podziemne nie są kopalinami, z wyjątkiem solanek, wód leczniczych i termalnych10.
Z kolei wody powierzchniowe dzielą się na wody śródlądowe i polskie obszary morskie. Polskie obszary morskie to omówione już wcześniej morskie wody wewnętrzne, morze terytorialne i wyłączna strefa ekonomiczna. Wyłączna strefa ekonomiczna jest to – w prawie międzynarodowym – obszar znajdujący się poza granicami morza terytorialnego i przylegający do tego morza, obejmujący wody, dno morza i znajdujące się pod nim wnętrze ziemi, który podlega specjalnemu reżimowi prawnemu11. Polska strefa zajmuje około 22 634 km2. Polska ustanowiła ten obszar w 1991 r. i zastąpiła nim strefę wyłącznego rybołówstwa. Granice naszej strefy określają umowy międzynarodowe zawarte z byłym ZSRR, ze Szwecją i z byłą NRD (spór z Danią trwa do dziś).
Wody śródlądowe ustawowo dzielą się na płynące i stojące. Do wód płynących zalicza się cieki naturalne, kanały, jeziora lub inne naturalne zbiorniki wodne o ciągłym bądź okresowym naturalnym dopływie lub odpływie wód powierzchniowych oraz sztuczne zbiorniki wodne usytuowane na wodach płynących. Z kolei wody stojące to jeziora i inne naturalne zbiorniki wodne niezwiązane bezpośrednio, w sposób naturalny, z powierzchniowymi wodami płynącymi. Tyle mniej więcej mówią ustawy. Jednak dla policjantów ważny będzie inny podział wód śródlądowych.
WODY NA ŚRÓDLĄDZIU
Jak już wykazałem – ze względu na pragmatykę – wody śródlądowe najlepiej podzielić na śródlądowe drogi wodne i inne wody. Pod pojęciem śródlądowej drogi wodnej rozumie się śródlądowe wody powierzchniowe, na których, z uwagi na warunki hydrologiczne oraz istniejące urządzenia wodne, możliwy jest przewóz osób i towarów statkami żeglugi śródlądowej12. Drogi te to wydzielona część wód śródlądowych, po których odbywa się żegluga pasażerska, towarowa lub spław. Obowiązują na nich jednolite przepisy żeglugowe i oznakowanie nawigacyjne. Śródlądowe drogi wodne tworzą: rzeki żeglowne, jeziora żeglowne, kanały, zbiorniki i skanalizowane odcinki rzek. Pokreślić należy, że to akweny o specjalnym statusie, który rozciąga się wyłącznie na te, które wymienione są z nazwy w przepisach.
Wykaz śródlądowych dróg wodnych:
1) rzeka Biebrza od ujścia Kanału Augustowskiego do ujścia do rzeki Narwi;
2) rzeka Brda od połączenia z Kanałem Bydgoskim w miejscowości Bydgoszcz do ujścia do rzeki Wisły;
3) rzeka Bug od ujścia rzeki Muchawiec do ujścia do rzeki Narwi;
4) jezioro Dąbie do granicy z morskimi wodami wewnętrznymi;
5) Kanał Augustowski od połączenia z rzeką Biebrzą do granicy Państwa, wraz z jeziorami znajdującymi się na trasie tego kanału;
6) Kanał Bartnicki od jeziora Ruda Woda do jeziora Bartężek, wraz z jeziorem Bartężek;
7) Kanał Bydgoski;
8) Kanał Elbląski od jeziora Druzno do jeziora Jeziorak i jeziora Szeląg Wielki, wraz z tymi jeziorami i jeziorami na trasie kanału, oraz szlak boczny w kierunku miejscowości Zalewo od jeziora Jeziorak do jeziora Ewingi włącznie;
9) Kanał Gliwicki wraz z Kanałem Kędzierzyńskim;
10) Kanał Jagielloński od połączenia z rzeką Elbląg do rzeki Nogat;
11) Kanał Łączański;
12) Kanał Ślesiński wraz z jeziorami na jego trasie oraz jezioro Gopło;
13) Kanał Żerański;
14) rzeka Martwa Wisła od rzeki Wisły w miejscowości Przegalina do granicy z morskimi wodami wewnętrznymi;
15) rzeka Narew od ujścia rzeki Biebrzy do ujścia do rzeki Wisły, wraz z Jeziorem Zegrzyńskim;
16) rzeka Nogat od rzeki Wisły do ujścia do Zalewu Wiślanego;
17) rzeka Noteć (górna) od jeziora Gopło do połączenia z Kanałem Górnonoteckim i Kanał Górnonotecki oraz rzeka Noteć (dolna) od połączenia z Kanałem Bydgoskim do ujścia do rzeki Warty;
18) rzeka Nysa Łużycka od miejscowości Gubin do ujścia do rzeki Odry;
19) rzeka Odra od miejscowości Racibórz do połączenia z rzeką Odrą Wschodnią, która przechodzi od Przekopu Klucz-Ustowo w rzekę Regalicę, wraz z tą rzeką i bocznymi odgałęzieniami do jeziora Dąbie oraz szlak boczny rzeki Odry od śluzy Opatowice do śluzy Miejskiej w miejscowości Wrocław;
20) rzeka Odra Zachodnia od jazu w miejscowości Widuchowa (km 704,1 rzeki Odry) do granicy z morskimi wodami wewnętrznymi, wraz z bocznymi odgałęzieniami i przekop Klucz-Ustowo łączący rzekę Odrę Wschodnią z rzeką Odrą Zachodnią;
21) rzeka Parnica i Przekop Parnicki od rzeki Odry Zachodniej do granicy z morskimi wodami wewnętrznymi;
22) rzeka Pisa od jeziora Roś do ujścia do rzeki Narwi;
23) rzeka Szkarpawa od rzeki Wisły do ujścia do Zalewu Wiślanego;
24) rzeka Warta od Kanału Ślesińskiego do ujścia do rzeki Odry;
25) system Wielkich Jezior Mazurskich obejmujący jeziora połączone kanałami, tworzącymi szlak od jeziora Roś (włącznie) w miejscowości Pisz do rzeki Węgorapy (włącznie) w miejscowości Węgorzewo, wraz z jeziorami: Seksty, Śniardwy, Mikołajskie, Tałty, Tałtowisko, Kotek, Szymon, Szymoneckie, Jagodne, Boczne, Niegocin, Tajty, Kisajno, Dargin, Łabap, Kirsajty, Mamry i Święcajty, wraz z Kanałem Giżyckim oraz Kanałem Niegocińskim i Kanałem Piękna Góra, oraz szlak od Jeziora Ryńskiego (włącznie) w miejscowości Ryn do Jeziora Nidzkiego (do 3 km, stanowiącego granicę z Rezerwatem „Jezioro Nidzkie”), wraz z jeziorami: Bełdany, Guzianka Mała i Guzianka Wielka;
26) rzeka Wisła od ujścia rzeki Przemszy do połączenia z Kanałem Łączańskim i od ujścia tego Kanału w miejscowości Skawina do ujścia Wisły do Zatoki Gdańskiej13.
Na tych wodach obowiązuje ustawa o żegludze śródlądowej14. Warto podkreślić, że na śródlądowych drogach wodnych istnieją państwowe organy żeglugi śródlądowej zajmujące się z mocy ustawy nadzorowaniem przestrzegania przepisów żeglugi śródlądowej, czyli posiadające uprawienia policyjne15. Są to dyrektorzy urzędów żeglugi śródlądowej, którzy mają swoich pracowników – inspektorów tego urzędu16. Na wszystkich innych wodach śródlądowych tylko Policja zajmuje się nadzorowaniem przestrzegania przepisów żeglarskich! Należy jednak zwrócić uwagę, że są przypadki, gdy przepisy żeglugi śródlądowej obowiązują także poza drogami śródlądowymi.
Otóż przepisy ustawy stosuje się także do statków służących do przewozów międzybrzegowych, zarobkowego przewozu osób lub ładunków, zarobkowego połowu ryb, wykonywania robót technicznych lub eksploatacji złóż kruszywa na innych wodach śródlądowych niż śródlądowe drogi wodne17. Musimy być świadomi, że jeśli pełnimy służbę na wodach śródlądowych innych niż drogi wodne, to inspektorzy żeglugi śródlądowej nie przyjadą do nas, aby wspomóc nas w pracy (poza przypadkiem opisanym wyżej wynikającym z art. 1 ust. 3 ustawy o żegludze śródlądowej), ponieważ zabrania im tego prawo18. Podkreślenie tego faktu jest o tyle ważne, że policjanci często żyją w przekonaniu, że w razie zaistnienia np. wypadku na wodzie, która nie jest drogą śródlądową, to do obsługi zdarzenia przyjadą inspektorzy urzędów żeglugi śródlądowej. Najczęściej jest to pogląd mylny.
Opracowań teoretycznych dotyczących wykonywania przez policjantów zadań służbowych na wodach jest stosunkowo niewiele. Mam nadzieję, że ten krótki artykuł przybliży policyjnemu gronu niektóre zagadnienia z tej dziedziny i będzie przydatne zarówno dla policjantów, którzy pracują jako członkowie załóg policyjnych jednostek pływających, jak i dla tych, którzy kształcą przyszłych funkcjonariuszy policji wodnej.
1. Konwencję tę Polska ratyfi kowała Ustawą z dnia 2 lipca 1998 r. o ratyfi kacji Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza, sporządzonej w Montego Bay dnia 10 grudnia 1982 r., wraz z Porozumieniem w sprawie implementacji Części XI Konwencji, sporządzonym w Nowym Jorku dnia 29 lipca 1994 r. (Dz. U. z 1998 r. Nr 98, poz. 609).
2. Art. 2 ust. 1 Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych o prawie morza z 10 grudnia 1982 r. (Dz. U. z 2002 r. Nr 59, poz. 543).
3. Tamże, art. 3.
4. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 21 października 1932 r. o granicy morskiej Państwa (Dz. U. Nr 92, poz. 789 – uchylone).
5. Ustawa z dnia 17 grudnia 1977 r. o morzu terytorialnym Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 37, poz. 162 – uchylona).
6. Art. 5 ust. 1 Ustawy z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich z 2003 r., Nr 153, poz. 1502, z późn. zm.). Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej (j.t. Dz. U.
7. Tamże, art. 4.
8. Art. 5 ust. 2 Ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (j.t. Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019, z późn. zm.).
9. Tamże, art. 9 pkt 22.
10. Art. 5 ust. 4 Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze.
11. Patrz: rozdział 3 Ustawy z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej, dz. cyt.
12. Art. 9 ust. 1 pkt 18 Ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne, dz. cyt.
13. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 grudnia 2002 r. w sprawie śródlądowych dróg wodnych (Dz. U. Nr 210, poz. 1786).
14. Art. 1 ust. 1 Ustawy z dnia 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej (j.t. Dz. U. z 2006 r. Nr 123, poz. 857, z późn. zm.).
15. Tamże, rozdział 2.
16. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 sierpnia 2002 r. w sprawie określenia kategorii pracowników urzędów żeglugi śródlądowej uprawnionych do wykonywania zadań inspekcyjnych (Dz. U. Nr 145, poz. 1222).
17. Art. 1 ust. 3 Ustawy z dnia 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej, dz. cyt.
18. Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 10 lipca 2001 r. w sprawie określenia siedzib i terytorialnego zakresu działania dyrektorów urzędów żeglugi śródlądowej (Dz. U. Nr 77, poz. 831, z późn. zm.).