dr Artur Steckiewicz
Zakład Szkoleń
Specjalnych CSP
Joanna Sokołowska
Międzynarodowe Centrum
Szkoleń Specjalistycznych
Policji CSP
Literatura radziecka i rosyjska postrzegana jest przez większą część polskiego społeczeństwa jako produkt tzw. drugiego gatunku. Znamienne jest, że taki wizerunek dotyczy zarówno literatury klasycznej, jak też naukowej i technicznej. Jest to spowodowane prawdopodobnie nie tylko brakiem wiedzy o publikacjach z danego obszaru, ale przede wszystkim uprzedzeniami historycznymi i stereotypami, według których wszystko kojarzące się ze wschodem jest traktowane jak „zło konieczne”. Agnieszka Magdziak-Miszewska we wstępie do zredagowanej przez siebie publikacji Polacy i Rosjanie. 100 kluczowych pojęć pisze: „Identyfikują się zatem Rosjanie, w głębokim przekonaniu Polaków, z czymś z polskiego punktu widzenia najgorszym – z państwem, które jest odpowiedzialne za większość klęsk i nieszczęść, które dotknęły Polskę w ostatnich dwu stuleciach”. Taki obraz Rosji i Rosjanina, a przez to i literatury tego kraju, jest wpisany w polską świadomość narodową. Przy czym historia wzajemnych stosunków, jak też rodzima publicystyka, która utrwala negatywny obraz kulturowy i obyczajowy, nie skłania do optymizmu. Obraz ten jednak nie jest stały. Modelują go polityczne i historyczne uwarunkowania. Uświadomienie sobie kontekstu kulturowego, z którego wynikają różnice w przekonaniach, a także odmienny stosunek do niektórych wartości, umożliwia jednak podjęcie prób wyeliminowania negatywnych stereotypów i uprzedzeń.
Na świecie literatura ta jest o wiele bardziej popularna i cieszy się większą poczytnością, gdyż stereotypy tam istniejące są o wiele słabsze lub nie ma ich w ogóle. Dokonując ogólnej oceny radzieckiej i rosyjskiej literatury o profilu techniczno-naukowym, można z całą pewnością stwierdzić, że posiada ona niezbyt interesującą stronę graficzną, co przy pierwszym spotkaniu z książką okazuje się bardzo ważną cechą i tym samym staje się przyczyną niskiej oceny jej wartości, skutkując brakiem zainteresowania treścią merytoryczną. W rzeczywistości jest ona jednak o wiele precyzyjniejsza i w szerszym ujęciu przedstawia genezę problemu niż wydawnictwa zachodnie o tej samej tematyce.
Jednym z jej rodzajów, będącym głównym tematem niniejszego opracowania, jest literatura o profilu techniczno-militarnym, zawierająca informacje mające istotne znaczenie w działaniach o profilu minersko-pirotechnicznym. W celu usystematyzowania można ją podzielić najprościej na instrukcje wewnętrzne okresu wojennego i powojennego wydane do roku 1990, o zróżnicowanym stopniu tajności, oraz publikacje wydane na przestrzeni lat 1990-2009.
Rozpatrując kwestię przydatności informacji tematycznych zawartych w poszczególnych, przedstawionych powyżej, grupach, do podstawowych form należy zaliczyć wszelkiego rodzaju instrukcje i podręczniki okresu wojennego i powojennego wydawane na potrzeby szkoleniowe armii oraz służb porządkowo-pomocniczych. W ogólnym przekonaniu użycie w obecnym czasie środków pola walki stosowanych podczas drugiej wojny światowej jest zjawiskiem całkowicie marginalnym.
Nic bardziej mylnego. Jak wykazują krajowe statystyki, ponad 65% materiałów wybuchowych wykorzystanych w tzw. konstrukcjach improwizowanych to odzysk z różnego rodzaju wojskowych urządzeń wybuchowych, będących pozostałościami zebranymi z rejonów dawnych pobojowisk oraz terenów poligonowych. Ponadto, wraz z rozwojem tzw. „kolekcjonerstwa militarnego”, na rynku pojawiły się znaczne ilości środków wybuchowych oraz amunicji pozbawionej cech użytkowych, tj. z usuniętymi istotnymi elementami w postaci materiałów wybuchowych kruszących, miotających, pirotechnicznych i układów pobudzających. Jednocześnie, z popytem na tego typu przedmioty uaktywniły się nieformalne grupy poszukujące takich środków wybuchowych i rozbrajające je na własną rękę, niejednokrotnie w miejscach zamieszkania, stwarzając przy tym realne zagrożenie przypadkowym wybuchem. Również otwarcie granic spowodowało swobodny przepływ przedmiotów w wymienionych wcześniej wersjach kolekcjonerskich bez widocznych zewnętrznie cech dokonanych zmian konstrukcyjnych. Przybywający na miejsce zdarzenia funkcjonariusze zespołów minersko-pirotechnicznych w większości wypadków nie są w stanie zidentyfikować zabezpieczonych przedmiotów ze względu na ich różnorodność, a co za tym idzie – trudno jest im podjąć prawidłową decyzję w sprawie sposobu ich transportu, zabezpieczenia oraz neutralizacji. Dotyczy to również badań w zakresie oceny stopnia ich sprawności, mającego decydujące znaczenie w prowadzonym postępowaniu procesowym.
Publikacje tego rodzaju (instrukcje i podręczniki do użytku służbowego) zawierają wiele cennych informacji dotyczących wyglądu, budowy oraz stosowanych materiałów w konstrukcjach tego okresu. Przykładową pozycją zawierającą tego typu treści są np. wydane w Moskwie w roku 1943 przez Военное издательство Народного комиссариата обороны; Минно-подрывные средства противника (Wojskowe Wydawnictwo Ludowego Komisariatu Obrony Minersko-wybuchowe środki przeciwnika). Podręcznik ten szczegółowo opisuje konstrukcje min, zapalników i środków wybuchowych stosowanych przez armie: niemiecką, rumuńską, węgierską, fińską i włoską od lat trzydziestych do roku 1943. Wyraźne, rysunkowe przekroje nawet bardzo drobnych elementów, np. zapalników typu ZZ-35, WG-1, WG-2, DZ-35, SMiZ-35, ZDZ-29 itp., pozwalają zapoznać się z budową, działaniem i usytuowaniem poszczególnych elementów, wchodzących w skład konstrukcji. Całość uzupełniają wizerunki pojemników transportowych wraz z oznaczeniami zewnętrznymi.
Inna ciekawa publikacja z tej dziedziny to wydane w Moskwie roku 1946 przez Военное издательство Министерства Вооруженных Сил СССР Боеприпасы артиллерии бывшей германской армии (Wojskowe Wydawnictwo Ministerstwa Sił Zbrojnych ZSRR Amunicja artyleryjska byłej armii niemieckiej). Jest to publikacja z gatunku wydawnictw katalogowych przeznaczona do rozpoznania i identyfikacji amunicji artyleryjskiej w kalibrach od 20 do 283 mm oraz zapalników do niej stosowanych przez armię niemiecką w okresie drugiej wojny światowej. Całość została ukazana w chronologicznym układzie gabarytowym, z widocznym obrysem zewnętrznym, formami przekrojowymi oraz oznaczeniami fabrycznymi poszczególnych egzemplarzy. Publikacja nie zawiera informacji o ilości i rodzajach stosowanych wypełniaczy, ograniczając się do bardzo szczegółowego odwzorowania symboli kodowych stosowanych przez poszczególnych producentów.
Przejrzystość poszczególnych tablic z przedstawionymi danymi wymiarowymi pozwala na szybką identyfikację badanych egzemplarzy nawet przez osoby posiadające niewielką wiedzę z zakresu budowy amunicji artyleryjskiej. Godną uwagi – w szczególności dla podmiotów zajmujących się szczegółowymi badaniami laboratoryjnymi lub bardzo zaawansowanym procesem szkoleniowym może być seria podręczników szkoleniowych wydanych w Moskwie w 1949 r. przez Военное издательство Министерства Вооруженных Сил Союза ССР руководства Боеприпасы к 37, 45, 76, 122, 152 мм орудиам наземной, танковой и самоходной артилерии (Wojskowe Wydawnictwo Ministerstwa Sił Zbrojnych ZSRR, Amunicja do armat 37, 45, 76, 122, 152 mm artylerii naziemnej, pancernej i samobieżnej). Wydania te to pełne kompendium wiedzy z zakresu identyfikacji, budowy, wypełniaczy w postaci materiałów wybuchowych, technologii wykonania oraz oznaczeń poszczególnych kalibrów i rodzajów amunicji artyleryjskiej stosowanej przez Armię Radziecką do i po zakończeniu II Wojny Światowej.
Odrębne rozdziały są poświęcone budowie i działaniu samych zapalników oraz pośrednich elementów pobudzających. Każda z poszczególnych publikacji zawiera około 180-300 stron wyjątkowo szczegółowej dokumentacji technicznej w formie opisowej, a także w formie tabel oraz wykresów. Uzupełnieniem całości są kolorowe tablice z przekrojami poszczególnych wzorów i widokiem naniesionych oznaczeń fabrycznych.
Zmiany polityczne lat dziewięćdziesiątych we wszystkich państwach, jak również w Rosji, będącej niejako spadkobiercą części dorobku kulturalnego i naukowego ZSRR, umożliwiły przedostanie się informacji dotyczących niektórych zagadnień, zastrzeżonych głównie dla resortów siłowych, do większej części społeczeństwa. Nie jest także tajemnicą, że proces wpajania określonych postaw, przekonań i zainteresowań, głównie wśród młodzieży, następował przez wszystkie okresy historyczne, a publikacje tego typu miały na celu umożliwienie lepszego przeszkolenia militarnego. Stanowiły i stanowią one nadal także ogólną, teoretyczną podstawę do późniejszego praktycznego przygotowania w warunkach działań bojowych o określonym profilu. Oprócz treści obejmujących konstrukcje historyczne dostarczają one cennych informacji na temat współczesnych środków pola walki występujących na terenach objętych działaniami wojennymi lub będących pozostałościami po ich zakończeniu. Informacje te są szczególnie przydatne jednostkom wykonującym działania poza granicami kraju, w ramach kontyngentów pokojowych.
Reprezentantem okresu współczesnego jest między innymi seria Библиотека сапёра (Biblioteka sapera) obejmująca wydane na przestrzeni kilku lat publikacje, m.in.:
––Ручные гранаты. Справочник, Б. В. Прибылов, Москва 2004 (Granaty ręczne. Poradnik, B. W. Pribyłow, Moskwa 2004);
––Ручные и ружейные гранаты, Б. В. Прибылов, Е. Н. Кравченко, Москва 2008 (Ręczne i karabinowe granaty, B. W. Pribyłow, E. N. Krawczenko, Moskwa 2008).
Przedstawiają one historię, budowę i działanie granatów ręcznych i karabinowych – od średniowiecza do czasów współczesnych. Bardzo szczegółowe opisy około 150 konstrukcji z całego świata wraz z rysunkami poglądowymi i materiałem zdjęciowym umożliwiają zarówno identyfikację egzemplarza, jak i uzyskanie informacji na temat rodzaju materiału wybuchowego oraz konstrukcji zapalników.
Również ciekawym i godnym polecenia przykładem jest wydana w serii „Арсенал” książka Мины вчера, сегодня, завтра, Ю. Г. Веремеев, Современная школа, 2008 (Miny wczoraj, dzisiaj i jutro, J. G. Wieremiejew, Współczesna Szkoła, 2008). Publikacja ta, oprócz zarysu historycznego dotyczącego środków minerskich, zawiera opis budowy poszczególnych typów min przeciwpancernych i przeciwpiechotnych, od czasów II wojny światowej po okres współczesny. Czytelne schematy przekrojowe pozwalają zapoznać się z budową i współdziałaniem poszczególnych elementów wchodzących w skład konstrukcji, a dokładne dane taktyczno-techniczne z uwzględnieniem rodzaju i ilości zastosowanego materiału wybuchowego umożliwiają wstępną ocenę potencjalnego zagrożenia przy podejmowaniu czynności neutralizacyjnych lub wyznaczaniu stref bezpieczeństwa.
Podsumowując przedstawione zagadnienie, należy podkreślić, że głównym zamierzeniem nie jest promocja jakiegokolwiek wydawcy, wydawnictwa lub autora czy też próba zmiany subiektywnych zapatrywań czytelników na obecne relacje międzypaństwowe. Niewielka ilość dostępnych rodzimych materiałów źródłowych w tym zakresie, wymusza konieczność poszukiwań na każdej płaszczyźnie dostępności. Tu, gdzie uzyskana informacja może decydować o zachowaniu zdrowia lub życia, nie ma miejsca na uprzedzenia czy odczucia
natury estetycznej. Również bariera językowa jest w danym przypadku czynnikiem drugorzędnym. Wszak język techniczny to język przekrojów, wzorów i oznaczeń przedstawionych w zapisach inżynierskich, łatwych do odczytania w gronie specjalistów – bez względu na przynależność państwową.
Problemem, który może warunkować nieznajomość tego typu literatury, jest brak powszechnej wiedzy, jak i gdzie należy rozpocząć jej poszukiwania. Niewielka liczba specjalistycznych księgarni rosyjskich czy wyszukiwanie na tzw. „bazarach” nie sprzyjają rozpowszechnianiu jej w szerszym gronie czytelników. Bardziej dostępną formą pozyskania są obecnie księgarnie internetowe. Przedstawione w artykule przykłady ukazują jedynie niewielki fragment wybrany spośród bardzo szerokiej grupy publikacji tematycznych w tym zakresie. Jest to tylko wstęp do następnych opracowań, szerzej opisujących konkretne rozwiązania w dziedzinie środków i urządzeń wybuchowych występujących w tego rodzaju literaturze, z odniesieniem do rzeczywistych przypadków mających miejsce w realizacji zadań minersko-pirotechnicznych.
