dr Karina Szafrańska
Pedagogium Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej w Warszawie

nadkom. dr Iwona Klonowska-Senderska
radca Zespołu Psychologów CSP

Społeczeństwo, wpływając na jednostkę, przekazuje pożądane, oczekiwane wzory i reguły postępowania, determinowane określoną kulturą, w jakiej dana społeczność jest osadzona. Odbywa się to poprzez proces zwany socjalizacją (nabywaniem przez jednostkę systemu zarówno wartości, norm, jak i wzorów zachowań obowiązujących w danej społeczności).

SOCJALIZACJA W ŻYCIU SPOŁECZNYM

Proces ten, odbywający się przez całe życie, umożliwia uczenie się podstaw wzajemnych relacji, poznanie obowiązujących norm postępowania, preferowanych wartości, stosowanego języka oraz kształtowanie swojej osobowości. Jest on – z jednej strony – szansą dla jednostki, jeśli przekazuje oczekiwane społecznie postawy, z drugiej zaś – może być podstawą do stygmatyzacji, jeśli jest skierowany w niepożądaną stronę. Analiza literatury wskazuje, że wśród mechanizmów socjalizacyjnych wymienia się takie, jak: pełnione role społeczne będące głównym atrybutem osobowości, a także odruchy warunkowe i kanalizację, motywy i aspiracje oraz identyfikację i internalizację².

Nieco mniej mówi się o kompetencjach komunikacyjnych, umiejętnościach językowych, które w znacznej mierze warunkują odbiór jednostki przez otoczenie. O języku zwykło się myśleć w dwojaki sposób – albo jako przymiocie typowym dla ludzi wysokiej kultury (jeśli posługują się nim w sposób literacki), albo jako narzędziu do porozumiewania się, które niejednokrotnie obarczone jest brakami, uszkodzeniami i dysfunkcjami usuwanymi logopedycznie lub niekiedy operacyjnie.

Należy zadać sobie jednak pytanie, czy możliwe byłoby spojrzenie na język jako narzędzie determinujące odbiór jednostki przez otoczenie? Narzędzie nieobarczone dysfunkcjami rozwojowymi, a ciężarem społeczno-kulturowym, pod jakim było kształtowane. Liczne badania wskazują, że rodziny dzieci będących wychowankami zakładów poprawczych to osoby w znacznej większości słabo wykształcone, często stosujące przemoc zarówno fizyczną, jak i psychiczną objawiającą się ubogim, ordynarnym, wulgarnym językiem, który w sposób naturalny chłonie młody człowiek w ramach wspomnianej socjalizacji i stosuje we własnym życiu, skazując się na zaszufladkowanie. Czy można postawić tezę, że zmieniając „język” jednostki trudnej – resocjalizowanej możemy zmienić jej społeczne funkcjonowanie w otoczeniu poprzez zmianę jej postrzegania przez innych? Wydaje się, że to teza zasługująca na uwagę, gdyż wiadomo, że pierwsze wrażenie, na które składa się ubiór, sposób bycia, komunikacja pozawerbalna, ale i werbalna (czyli język), decydują na długo o zdaniu, jakie wyrabiamy sobie o kimś. Zatem tytułową alternatywą dla innych metod resocjalizacyjnych może być praca nad językiem ujęta w ramy logopedii resocjalizacyjnej. Jest to innowacyjne spojrzenie, pokazujące nowy obszar działania logopedii, która dotychczas skupiała się na wspomnianych wcześniej dysfunkcjach języka, zaś praca resocjalizacyjna koncentrowała się na komunikacji jako sposobie na efektywność relacji międzyludzkich, pomijając sam język.

Logopedia resocjalizacyjna (obok tej klasycznej, znanej wszystkim) traktuje mowę jako byt złożony z kompetencji językowej, komunikacyjnej oraz procesu realizacji tych kompetencji w procesie socjalizacji (resocjalizacji). Proces socjalizacji człowieka odbywa się przede wszystkim na drodze komunikacji symbolicznej, czyli negocjacji znaczeń, której narzędziem jest język. Zaburzenia mowy zawsze utrudniają proces socjalizacji. Osoby, które nie mogą w pełni realizować utrwalonych zwyczajowo wzorców komunikacji, wyzwalają negatywne postawy społeczne. Grupa albo dozuje im uczestnictwo w życiu społecznym i umożliwia dostęp tylko do niektórych ról społecznych, albo skazuje na izolację (np. w głuchocie) lub też stosuje ostracyzm. Człowiek z zaburzeniami mowy zmuszony jest realizować swoje zachowania komunikacyjne tylko w jeden, odbiegający od normy sposób. Trzeba wiele zabiegów, aby ten sposób zmienić. Zaburzenia mowy wiążą się zatem z uwarunkowaną wewnętrznie koniecznością określonego zachowania komunikacyjnego i niemożnością realizacji zachowania akceptowanego społecznie. Aktywne uczestnictwo w życiu społecznym jest podstawowym komponentem w procesie socjalizacji jednostki. Zaburzenia mowy nie tylko utrudniają interakcje językowe, ale również wiążą się z ograniczeniem poznania rzeczywistości, sprawiając, że jednostka pozostaje we własnym, niedostępnym dla innych świecie.

Funkcje poznawcze człowieka realizują się, między innymi, za pomocą języka, a ich wynikiem jest zorganizowana pojęciowo wiedza będąca reprezentacją rzeczywistości. Zgodnie ze współczesnymi teoriami język jest podstawą jednej z form myślenia. Porządkuje on rzeczywistość w umysłach ludzkich i narzuca jednostkom sposoby interpretowania jej zjawisk.
Świat przeżyć i emocji dostępny jest również poprzez językowe struktury poznawcze. Opanowanie języka stwarza jednostce możliwość poznania świata na najwyższym poziomie uogólnienia. Język jest zatem niezbędny do osiągnięcia poziomu operacji formalnych, a potencjał poznawczy człowieka jest ściśle związany z opanowaniem języka we właściwym, naturalnym dla wieku dziecięcego rozwoju³.

Dla pełnego obrazu znaczenia języka należy wspomnieć o występujących często problemach językowych, wynikających z wad i dysfunkcji rozwojowych. Coraz częściej spotykanym problemem jest opóźniony rozwój mowy dziecka, który może wywoływać trudności socjalizacyjne w grupie rówieśniczej. Brak języka np. w alalii lub głębokich upośledzeniach umysłowych skazuje człowieka na pozostanie we własnym, izolowanym świecie.

Profilaktyka logopedyczna, operując specyficznymi metodami i technikami postępowania, buduje kompetencje językowe i komunikacyjne oraz usprawnia realizację aktów komunikacyjnych. Zaburzenia mowy polegają na braku kompetencji językowej, rozumianej jako znajomość systemu języka, lub na niewykształconej lub niedostatecznie wykształconej sprawności w realizowaniu tego systemu. Zaburzenia w realizacji mogą dotyczyć wszystkich składowych wypowiedzi, tzn. treści, formy i substancji wypowiedzi (np. zaburzenia mowy w schizofrenii, kiedy zniekształceniu ulega nie tylko forma tekstu, ale czasem także substancja wypowiedzi; czy w jąkaniu, gdzie oprócz zaburzeń substancji można zauważyć wypowiedzi tautologiczne – zaburzenia treści – i zakłócenia w spójności tekstu, czyli zaburzenia formy). Innym problemem są zaburzenia mowy związane z częściowym lub całkowitym rozpadem systemu językowego i komunikacyjnego (afazja). Wówczas procedurą logopedyczną jest odbudowanie wszystkich typów kompetencji⁴.

Tak pojęta logopedia wiąże się ściśle z takimi dyscyplinami wiedzy, jak socjolingwistyka, metalingwistyka, neurolingwistyka i psycholingwistyka, których przedmiotem są wszelkie zachowania językowe człowieka. I tak np. socjolingwistyka, będąca kontaminacją zainteresowań badawczych socjologów i językoznawców, wyraźnie podkreśla społeczną genezę języka, jego zdolność utrzymywania stabilności i koherencji w codziennym życiu człowieka, funkcje integracyjne, które człowiek nabywa w czasie internalizacji socjolektycznych indeksów adekwatnych do układów społecznych⁵.

Według teorii Bernsteina język jest podstawowym narzędziem komunikacji interpersonalnej i odgrywa najistotniejszą rolę w procesie socjalizacji⁶. Socjalizacja jest podstawowym kanałem przekazu kulturowego i dzięki niej kształtuje się ludzka tożsamość. Jest to proces uczenia się ról społecznych oraz internalizowania wartości, a także nabywania kompetencji i umiejętności społecznych⁷.

JĘZYK ZWIERCIADŁEM CZŁOWIEKA

Mowa zaś jest uzależniona od istniejących okoliczności i symbolizuje jej fragmenty „Jednostka, posługując się mową, wybiera jej składniki zarówno na poziomie strukturalnym, jak i słownikowym zgodnie z regułami przekazanymi przez grupę społeczną. Między językiem a mową, zdaniem Bernsteina, znajduje się struktura społeczna, decydująca o tym, co może być powiedziane”⁸. Teoria Bernsteina wprowadza koncepcję dwóch kodów lingwistycznych: rozwiniętego i ograniczonego. Kod rozwinięty daje możliwość wyboru rozwiązań lingwistycznych, pozwala jednostce na komentarze odautorskie, wyrażenie intencji, domysłów itp. Kod ograniczony stymuluje reakcje emocjonalne, pozawerbalne (gest, ruch, prozodyczne elementy mowy) i charakterystyczny jest dla grup i społeczności zamkniętych, takich jak środowiska subkulturowe czy przestępcze. Opierając się na tej teorii, można wnioskować, że rozwój kompetencji językowej osób resocjalizowanych mógłby skutecznie przyczynić się do ich rozwoju emocjonalnego, poznawczego, społecznego, a tym samym przyczyniłby się do ich lepszego funkcjonowania społecznego. Możliwe, że osoby posiadające większe kompetencje językowe, zarówno syntaktyczne (gramatyczne), jak i semantyczne (słownikowe) zmienią swój wizerunek, co pozwoli im np. znaleźć pracę wymagającą takich kompetencji i nawiązać kontakty interpersonalne do tej pory dla nich niedostępne. Według koncepcji Brunera⁹ język w sferze leksykalnej koduje pewne doświadczenia. Wpływa na poznanie i ocenianie rzeczywistości poprzez kodowanie językowe.

Wraz z rozwojem intelektualnym wzrasta poziom poznawania i oceny zjawisk (także społecznych) poprzez powstawanie tzw. desygnatów werbalnych. W środowiskach stymulujących rozwój poznawczy, podczas treningu intelektualnego język jest wykorzystywany w funkcji sterowania myśleniem oraz tworzenia pojęć abstrakcyjnych. Również model socjalizacji Meada¹⁰ zakłada, że jednostka jest wytworem społeczeństwa, a do jej ukształtowania przyczyniają się procesy komunikowania się. Poprzez komunikację ustala się symbole, znaczenia społeczne oraz tworzy podmiotowo w otoczeniu symbolicznym. Przywrócenie człowiekowi należnego mu miejsca w społeczności zależy w dużej mierze od jakości jego komunikacji z otoczeniem. Im owa komunikacja będzie sprawniejsza, tym proces socjalizacji (resocjalizacji) będzie postępować efektywniej.

Dlatego tak rozumiana logopedia nie zamyka się wyłącznie w ogólnie przyjętej „rehabilitacji mowy”, ale wkracza bezpośrednio na teren działań resocjalizacyjnych ludzi dorosłych, wykluczonych, zmarginalizowanych lub etykietowanych dewiacją.

CO NA TO BADANIA?

Jak wynika z badań przeprowadzonych przez Pracownię Profilaktyki Młodzieżowej Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie wśród warszawskich gimnazjalistów i dorosłych, w środowiskach zagrożonych patologią, a także w otwartych i zamkniętych ośrodkach wychowawczych i penitencjarnych, aż 14% badanych wykazywało znaczne braki językowe które powodowały problemy w kontakcie z innymi. Mieli poczucie gorszego traktowania i dyskomfortu, że są gorzej traktowani. Dla pełnego obrazu zjawiska konieczne wydaje się przeprowadzenie badań pozwalających na zweryfikowanie postawionych tez oraz poddanie analizie istniejących programów realizowanych z tzw. trudną młodzieżą pod kątem liczby i tematyki zajęć dotyczących języka.

1 N. Goodman, Wstęp do socjologii [w:] K. Kowalski Socjologia wychowania w zarysie, Warszawa 1974, s. 7
2 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003; P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002; N. Goodman, dz. cyt., s. 7.
3 S. Grabias, Logopedia, jej przedmiot i stopień zaawansowania refleksji metanaukowej, [w:] Przedmiot logopedii, red. S. Grabias, 1991, „Komunikacja Językowa i Jej Zaburzenia” nr 1, s. 26-48; S. Grabias 1997, Język w zachowaniach społecznych, Lublin 1997, S. Grabias, 2001, Perspektywy opisu zapisu mowy, [w:] Zaburzenia mowy, red. S. Grabias.
4 I. Styczek, Logopedia, Warszawa 1981, G. Jastrzębowska 2001, Z metodologii opisu alalii (afazji, dyzfazji rozwojowej), [w:] Zaburzenia mowy, red. S. Grabias, s. 323-351.
5 J. Panasiuk, T. Woźniak, Pojęcie tekstu a zaburzenia mowy, 2001.
6 R. Miller, Socjalizacja, wychowanie, psychoterapia, PWN, Warszawa 1981.
7 A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. Ja i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, WN PWN, Warszawa 2000.
8 M. Konopczyński, Metody twórczej resocjalizacji, 2000, s.72.
9 J.S. Bruner, Poza dostarczone informacje. Studia z psychologii poznawania, PWN, Warszawa 1978.
10 G. Mead, Umysł, osobowość i społeczeństwo, PWN, Warszawa 1975.


Bibliografia
Gadamer H.G., Człowiek i język, [w:] Rozum, słowo, dzieje, Warszawa 1979.
Hymes D., Socjolingwistyka i etnografia mówienia, [w:] Język i społeczeństwo, red. M. Głowiński, 1980, s. 41-82.
Jastrzębowska G., Z metodologii opisu alalii (afazji, dysfazji rozwojowej), [w:] Zaburzenia mowy, red. S. Grabias, Lublin 2001, s. 323-351.
Kaczmarek B., Płaty czołowe a język i zachowanie człowieka, Lublin 1993.
Kaczmarek B., Mózg a mowa, [w:] Zaburzenia mowy, red. S. Grabias, Lublin 2001, s. 44-45.
Kielar-Turska M., Psychologiczne i psycholingwistyczne badania nad mową dziecka. Retrospekcja i obszary aktualnych badań, [w:] Zaburzenia mowy, red. S. Grabias, Lublin 2001, s. 60-84.
Shugar G. W., Dyskurs dziecięcy. Rozwój w ramach struktur społecznych, Warszawa 1995.
Tarkowski Z., Od logopedii lingwistycznej do terapeutycznej. Powrót do źródeł, „Biuletyn” 1993 nr 1, s. 66-69.
Woźniak T., Zaburzenia języka w schizofrenii, red. S. Grabias, „Komunikacja Językowa i Jej Zaburzenia” nr 16, Lublin 2000.