dr Karina Szafrańska
Pedagogium – Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej w Warszawie

nadkom. dr Iwona Klonowska-Senderska
radca Zespołu Psychologów CSP

Współczesne społeczeństwo wykazuje zainteresowanie resocjalizacją jako działalnością, ale też jako kierunkiem kształcenia. Wskazuje to zarówno na wzrost świadomości zagrożenia przestępczością, jak i na rosnącą potrzebę skutecznego przeciwdziałania w tym zakresie. Zauważalne jest oczekiwanie, że działania wobec osób nieletnich łamiących prawo będą gwarantować zmiany w ich postępowaniu i powrót do prawidłowego społecznego funkcjonowania.

ANALIZA ZJAWISKA - WYNIKI BADAŃ

Niestety wyniki wielu polskich i zagranicznych badań nie wskazują na to, by resocjalizacja w ośrodkach wychowawczych stała się obecnie bardziej skuteczna niż w latach poprzednich. Potwierdzeniem takiej tezy są wyniki kontroli Najwyższej Izby Kontroli za lata 2007-2009, która stwierdza, że: „system resocjalizacji nieletnich jest drogi i nieskuteczny. Utrzymanie jednego nieletniego wynosi nawet 18,3 tys. zł miesięcznie. Pomimo tak dużych nakładów prawie 60% wychowanków wraca na drogę przestępstwa, a przebywający w zakładach są coraz bardziej brutalni”.
Badanie poprzedzające raport obejmowało 23 placówki, tj. 11 zakładów poprawczych, 7 schronisk dla nieletnich i 5 placówek łączących te dwie funkcje, w 10 województwach (co stanowiło 66% placówek działających w kraju)”¹. Raport wskazywał na poniesione wydatki w skali całego kraju w 2007 roku – 90,2 mln zł, a rok później już 101 mln zł. W uzasadnieniu tego stanowiska Najwyższa Izba Kontroli stwierdza, że „winny jest brak spójnego systemu resocjalizacji, przepełnienie panujące w placówkach oraz nieprawidłowe wypełnianie zadań”.
Wnioski kontroli są zatrważające i wskazujące na bezradność i nieskuteczność stosowanych programów resocjalizacyjnych, co znalazło swoje odzwierciedlenie w wystawionych badanym instytucjom ocenach, gdzie spośród wskazanych 23 placówek tylko jedna uzyskała ocenę pozytywną (ZP i Schronisko dla Nieletnich w Konstantynowie Łódzkim), pozostałe zaś negatywne lub pozytywne – warunkowo – z uwagi na wiele zastrzeżeń. Powrót na drogę przestępstwa nieletnich jest większy o około 18% od powrotu dorosłych i wynosi 58%².
Jednak najbardziej zastanawiające jest to, co sądzą sami nieletni (objęci ankietami podczas kontroli): „zaledwie połowa byłych wychowanków oświadczyła, że pobyt pomógł im w rozpoczęciu samodzielnego życia, a wśród nich tylko jedna trzecia zrozumiała niewłaściwość swego postępowania.
W przypadku 6% można mówić o całkowitej klęsce działań resocjalizacyjnych – pobyt w zakładzie wręcz zdemoralizował te osoby i wzmógł ich nienawiść do innych. Więcej jest brutalnych zachowań – ucieczki, próby samobójcze i pobicia zdarzają się prawie we wszystkich ośrodkach”. Bezskuteczność stosowanych metod współwystępowała ze zbyt pobłażliwym traktowaniem przez personel i niereagowaniem na zachowania agresywne wychowanka i nieizolowaniem go od grupy³.
NIK we wnioskach sformułował tezę o konieczności zmian w systemie resocjalizacji, włącznie z prawnymi. Najważniejsze powinny zmierzać w kierunku zwiększenia skuteczności działań resocjalizacyjnych: usprawnienia indywidualnych programów resocjalizacji, pełniejszej współpracy z instytucjami, które mogłyby pomóc w usamodzielnianiu się wychowanków, monitorowania ich losów po opuszczeniu zakładu. Izba postuluje też wzmocnienie nadzoru pedagogicznego i Ministerstwa Sprawiedliwości nad ośrodkami dla nieletnich. Jednak teoria i postulaty dotyczące alternatywnych form oddziaływań i skuteczniejszych metod resocjalizacyjnych napotykają na wiele trudności w realizacji, gdyż stosunkowo mało jest dostępnych konkretnych rozwiązań i programów potwierdzonych efektami skuteczności, zaś wiele jest ogólnych wskazówek i dyrektyw co do postępowania, mających charakter myślenia życzeniowego.

(NIE)SKUTECZNE DZIAŁANIA PROFILAKTYCZNE

Wstydliwy problem nieskutecznych działań w tej dziedzinie rzadko jest też tematem konferencji naukowych czy debat politycznych. Wiedza, zarówno osób praktycznie zajmujących się resocjalizacją, jak i środowisk akademickich, na temat warunków i metod resocjalizacji jest coraz większa, obejmuje jednak głównie stronę metodyczną i organizacyjną.
Wydaje się, że nadzieję na spadek liczby zachowań aspołecznych wśród nieletnich mogą dać działania profilaktyczne (w tym kształtujące kompetencje językowe) wśród młodzieży gimnazjalnej, spośród której rekrutują się późniejsi wychowankowie ośrodków i zakładów poprawczych. To one dadzą większy wachlarz możliwości skutecznego porozumiewania się tym młodym ludziom, będącym na takim etapie rozwoju, w którym największy wpływ na jednostkę ma środowisko rówieśnicze; niezwykle podatnym na patologizację zachowania oraz inicjacje alkoholowe i narkotykowe, czego efektem bywa złamanie prawa i związane z tym konsekwencje. Działania profilaktyczne, do których dobrze byłoby włączyć naukę skutecznego komunikowania, uwrażliwiają oddziaływanie na uczucia i prawa drugiego człowieka, kształtują zachowania empatyczne, a co za tym idzie – mogą zaważyć na losach wielu młodych ludzi ze środowisk zagrożonych i przyczynić się do spadku wskaźników przestępczości wśród nieletnich.
Warto też zwrócić uwagę na to, że ze względu na ogrom zjawisk niepożądanych, obserwowanych wśród młodzieży gimnazjalnej i licealnej, uzasadnione jest prowadzenie w szkołach nie tylko profilaktyki, ale również działań o charakterze stricte resocjalizacyjnym.

STRATEGI PROFILAKTYCZNE, ZASIĘG ODDZIAŁYWAŃ

Niezależnie od poziomu profilaktyki jej realizacja następuje poprzez wykorzystanie strategii:

a) informacyjnych,
b) edukacyjnych (efektywnej edukacji i kompetencji społecznej),
c) działań alternatywnych,
d) wczesnej interwencji,
e) zmian przepisów, zmian środowiskowych, zmniejszania szkód⁴.

Istotnym elementem działań profilaktycznych szkoły jest ustalenie jasnych, klarownych reguł dotyczących zachowania uczniów, nauczycieli i pracowników na terenie szkoły i poza nią, a także sposobu ich egzekwowania. Wyznaczanie granic, niezbędne w procesie wychowawczym, zwiększa poczucie bezpieczeństwa dzieci i młodzieży. Brak jasno określonych wymagań i niekonsekwencja wobec zachowań ryzykownych wzmacniają i utrwalają tego typu zachowania. Istotne jest, żeby reguły były ustalone z młodzieżą i przez nią zaakceptowane, gdyż jedynie wartości, z którymi jednostka się utożsamia (nakazy, zakazy), są przez nią respektowane i przestrzegane.
W przeciwnym wypadku mogą zostać odrzucone przez młodych ludzi będących w okresie buntu przeciw obowiązującym wartościom i autorytetom⁵. Często zdarza się, że istniejący statut szkoły czy regulamin ucznia oraz tzw. powinności nauczyciela, określające prawa i obowiązki obu tych grup, są tylko formalnym zapisem niewynikającym z rzeczywistych odczuć i przekonań. Traktuje się je jak zło konieczne, do którego respektowania trudno namówić uczniów.

PROFILAKTYKA JAKO PROCES

Profilaktyka jest procesem wspomagania człowieka w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi psychospołecznemu, a także procesem ograniczającym i likwidującym czynniki niekorzystne dla życia i zdrowia człowieka (profilaktyka defensywna) oraz wzmacniającym czynniki, które temu sprzyjają (profilaktyka kreatywna)⁶. Ze względu na zasięg oddziaływania i odbiorców działań profilaktycznych, profilaktykę można podzielić na:

1. pierwszorzędową, która jest kierowana do wszystkich uczniów; polega ona na promocji zdrowego stylu życia, rozwijaniu umiejętności psychospołecznych, a także dostarczaniu rzetelnych informacji; działania takie obejmują także rodziców, opiekunów i nauczycieli i mają na celu pogłębienie ich wiedzy dotyczącej rozwoju i funkcjonowania dziecka na poszczególnych etapach oraz rozwijaniu kompetencji wychowawczych;
2. drugorzędową, ten rodzaj profilaktyki koncentruje się na osobach z grupy podwyższonego ryzyka, gdyż w tej grupie prawdopodobieństwo zachowań niepożądanych jest wysokie (liczne czynniki ryzyka i niewiele czynników chroniących); działania te obejmują poradnictwo rodzinne, indywidualne i socjoterapię, dając dziecku szanse na wycofanie się z prób zachowań ryzykownych i powrót do optymalnego funkcjonowania społecznego;
3. trzeciorzędową, ten rodzaj profilaktyki jest skierowany do osób uwikłanych długotrwale w zachowania ryzykowne, odczuwających ich negatywne konsekwencje i poszukujących pomocy.

Działania profilaktyczne mają umożliwić jednostce prawidłowe funkcjonowanie społeczne i zapobiegać powrotowi do zachowań dysfunkcyjnych. Osoby takie poddaje się leczeniu, rehabilitacji i resocjalizacji w placówkach specjalistycznych i poradniach, szpitalach, placówkach wychowawczych i resocjalizacyjnych.
Strategie informacyjne mają na celu dostarczanie rzetelnej wiedzy na temat przyczyn, przejawów i skutków zachowań ryzykownych, bowiem zakłada się, że wiedza na temat przyczyn i konsekwencji np. picia alkoholu, palenia czy odurzania narkotykami spowoduje przemyślenia i zaprzestanie eksperymentów w tej dziedzinie. Działania podejmowane w ramach tej strategii to pogadanki, prelekcje, wykłady, a także rozpowszechnianie ulotek i plakatów. Strategia ta wykorzystywana przez wiele lat, jako jedyna metoda profilaktyki, z czasem okazała się mało skuteczna.
Podstawowym celem strategii edukacyjnych jest pomoc w kształtowaniu kompetencji psychospołecznych stwarzających warunki do prawidłowego rozwoju osobowości i kontaktów międzyludzkich. Wprowadzenie do strategii edukacyjnej działań polegających na nauce szeroko pojętej komunikacji mogłoby wpłynąć na wzrost jej skuteczności. Zajęcia uczące porozumiewania się, prowadzone w formie np. dramy, będącej formą terapii pedagogicznej, ale wykorzystywanej również w twórczych metodach resocjalizacji, mogłyby stanowić urozmaicenie i uzupełnienie strategii edukacyjnej.

DRAMA W RESOCJALIZACJI

Drama jest metodą zawierającą wszystkie wyróżniane w pedagogice metody kształcenia. Jest metodą problemową, ponieważ wymaga myślenia, a uczenie się jest charakterystyczne dla procesu rozwiązywania problemu. Jest metodą eksponującą, ponieważ bazuje na przeżyciach i doświadczeniach uczestników zajęć, na poznaniu bezpośrednim. Pobudza wyobraźnię, wzbudza emocjonalne zaangażowanie, co powoduje, że przyswojona tą metodą wiedza jest trwała, stając się osobistym doświadczeniem uczestnika. Drama jest metodą praktyczną – bazując na doświadczeniach uczniów, umożliwia im wykorzystanie nabytej wiedzy w praktyce. Nie chodzi tu o wiedzę merytoryczną, ale o umiejętności komunikowania się, argumentowania, rozwiązywania problemów w twórczy sposób. „Drama przystaje do tych metod aktywizujących, które wiążą się z wejściem w rolę, czyli przedstawieniem siebie w innej sytuacji, lub odegraniem roli, czyli wejściem w postać innej osoby. Zjawisko to najlepiej oddają gry symulacyjne, inscenizacja i psychodrama”⁷.

PROFILAKTYKA A PRAWO

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2002 r. nakłada na szkoły obowiązek opracowania i realizowania szkolnego programu profilaktyki dostosowanego do potrzeb rozwojowych uczniów szkoły oraz potrzeb danego środowiska, który opisuje w sposób całościowy wszystkie treści i działania o charakterze profilaktycznym, skierowane do uczniów, nauczycieli i rodziców⁸. Natomiast rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2003 r., określające sfery działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży, zobowiązuje szkoły do działań interwencyjnych wobec tych uczniów, którzy są zagrożeni uzależnieniem, w celu usprawnienia i zwiększenia „trafności oraz skuteczności oddziaływań szkoły w sytuacjach zagrożenia młodzieży przestępczością i demoralizacją oraz wypracowania metod współpracy szkoły z policją”⁹.

PLANY ODDZIAŁYWAŃ - SKUTECZNOŚĆ

Stworzenie planów skutecznych oddziaływań w zakresie szkolnego programu profilaktyki łączy się z wieloma problemami, ale leży w zakresie możliwości grona pedagogicznego każdej szkoły. Wymaga jednak dużego zaangażowania i przeprowadzenia szkoleń przygotowujących pedagogów i nauczycieli do tego działania. Najważniejsze jest, aby program działań profilaktycznych był spójny z programem wychowawczym, programem nauczania i systemem oceniania danej szkoły oraz aby powstawał w oparciu o rzetelną diagnozę potrzeb dzieci i młodzieży. Istotne jest, aby działania obejmowały nie tylko uczniów, ale też nauczycieli i rodziców.
W ostatnich latach, szkoły w województwie mazowieckim wywiązują się z zadań związanych z profilaktyką w sposób odpowiadający problemom środowisk lokalnych, nie ograniczając się do strategii informacyjnej, ale podejmując działania zmierzające do rozwoju umiejętności intra- i interpersonalnych uczniów i nauczycieli. Doceniają zasadność strategii edukacyjnej coraz częściej sięgają po metody aktywizujące.
Jedną z najbardziej dostępnych dla szkoły i o sprawdzonej przed laty skuteczności jest strategia alternatyw, czyli prowadzenie przez nauczycieli zajęć pozalekcyjnych (kiedyś zwanych kołami zainteresowań), stwarzających młodym ludziom możliwość konstruktywnego i twórczego spędzania wolnego
czasu. Włączenie do takich działań profilaktycznych różnych form twórczej resocjalizacji, takich jak logopedia resocjalizacyjna w formie np. dramy, zajęć polegających na poznaniu i wyrażeniu siebie, zajęć rozwoju osobistego z psychologiem, zajęć literackich prowadzonych przez przeszkolonych w tych dziedzinach pedagogów, mogłoby w bezpiecznych warunkach uczyć właściwego zachowania społecznego, pomóc w radzeniu sobie ze stresem i negatywnymi emocjami, budowaniu pozytywnej samooceny i poczucia własnej wartości, ale przede wszystkim mogłoby uczyć empatii: rozumienia i szanowania uczuć, postaw i sposobu postępowania innych ludzi. Należy podkreślić, że taka forma, jaką jest logopedia resocjalizacyjna, która korzystając z twórczych metod, skupia się na rozwoju językowym i rozwoju komunikacji, co jest niezwykle pomocne w budowaniu umiejętności skutecznego porozumiewania się, rozwiązywania konfliktów, uczenia asertywnych zachowań, może stanowić uzupełnienie dla strategii edukacyjnej, uważanej za jedną z skuteczniejszych form w profilaktyce zagrożeń. Takie wzbogacenie rozwoju językowego pozwala na wyposażenie człowieka w większy wachlarz możliwości nieagresywnego rozwiązywania sytuacji dzięki posiadanym umiejętnościom werbalnym.
Z wielu badań prowadzonych na populacji dzieci w wieku szkolnym (na potrzeby prac badawczych oraz analiz instytucji państwowych, a także współpracujących z autorkami pracowni psychologiczno-pedagogicznych) wynika, że w polskich szkołach jest duży procent zdiagnozowanych i niezdiagnozowanych dzieci z zaburzeniami behawioralno-emocjonalnymi, takimi jak np. ADHD, zaburzenia lękowe i obsesyjno-kompulsywne, zespół Aspergera czy zaburzenia opozycyjno-buntownicze. Niestety, dzieci te rzadko otrzymują pomoc medyczną i terapeutyczną, co prawie zawsze skutkuje nieprzystosowaniem społecznym i frustracjami.
Z wieloma zaburzeniami z tej grupy wiążą się objawy z grupy nadpobudliwości, impulsywności i koncentracji uwagi, co z kolei prowadzi do trudności szkolnych. Problemy szkolne tych dzieci wynikają z niedostosowanych programów oraz małej świadomości środowiska i nieskuteczności działań profilaktycznych. Terapia pedagogiczna dzieci z takimi problemami polega m.in. na tworzeniu tzw. wysp kompetencji, czyli pewnych obszarów, w których jednostka z zaburzeniem funkcjonuje dobrze, w celu podniesienia samooceny będącej podstawą do podejmowania kolejnych wyzwań w innych niż wspomniane obszarach. Służy to socjalizacji, większej gotowości do nowych działań. Pomocne mogłyby być zajęcia z logopedii resocjalizacyjnej prowadzone w formie dramy, które mogłyby pomóc wzmocnić samoocenę tych dzieci i odnaleźć się im w grupie rówieśniczej ¹⁰.
Do prowadzenia zajęć z młodzieżą z grupy podwyższonego ryzyka czy zaburzeniami behawioralno-emocjonalnymi, która niejednokrotnie podejmowała próby zachowań ryzykownych i eksperymentów z alkoholem, a także jest niestabilna emocjonalnie, potrzebna jest przeszkolona kadra. Nauczyciele, generalnie, nie są przygotowani do pracy z trudną młodzieżą, nie posiadają wystarczającej wiedzy z zakresu psychologii, gdyż nie uwzględniają tego studia kierunkowe nauczycielskie.
Poradnie psychologiczno-pedagogiczne, przygotowane do podjęcia takich działań, na ogół są przeciążone innymi zadaniami, takimi jak diagnoza i terapia psychologiczna, pedagogiczna i logopedyczna. Nie prowadzą wcale pracy z trudną młodzieżą lub robią to w niedostatecznym stopniu. Niewiele jest również programów interwencyjnych, które mógłby wykorzystać pedagog szkolny w pracy z młodzieżą zagrożoną, dlatego konieczne jest tworzenie nowych programów z wykorzystaniem metod twórczej resocjalizacji, w tym logopedii resocjalizacyjnej, a także przeszkolenie pedagogów szkolnych i nauczycieli w zakresie ich prowadzenia. Są to trudne zadania, będące jednak w zasięgu środowiska szkolnego.

WNIOSKI

Analiza stanu faktycznego w obszarze oddziaływań resocjalizacyjnych oraz profilaktycznych pokazała wiele zagadnień wymagających zmiany, przemodelowania i nowego spojrzenia – w celu zwiększenia ich skuteczności. Niestety działania takie obejmują wiele płaszczyzn i wymagają współpracy specjalistów z różnych dziedzin jak chociażby: psychologia, pedagogika, resocjalizacja. Należy dążyć do zmiany istniejących rozwiązań i doskonalić realizowane programy, by ich efektywność była większa. Tylko wielopłaszczyznowe spojrzenie i holistyczne ujęcie tematu daje dużą pewność skuteczności.

Przypisy:

1 Sprawozdanie z kontroli NIK za lata 2007-2009 r.
2 Tamże.
3 ZP w Zawierciu – dane z raportu NIK za lata 2007-2009 r.
4 Z.B. Gaś, Profilaktyka uzależnień, WSIP, Warszawa 1993; Z.B. Gaś, Młodzieżowe programy wsparcia rówieśniczego, Katowice 1999; Z.B. Gaś, Szkolny program profilaktyki: istota, konstruowanie, ewaluacja, Wyd. Fundacja „Masz szansę”, Lublin 2004.
5 H. Rylke, Pokolenie zmian. Czego się boją dorośli, WSIP, Warszawa 1999, s. 56.
6 Z.B. Gaś, Szkolny program profilaktyki, dz. cyt., s. 30; J. Szymańska, J. Zamecka, Przegląd koncepcji i poglądów na temat profilaktyki, w: Profilaktyka w środowisku lokalnym, red. G. Świątkiewicz, Wyd. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002, s. 25.
7 T. Lewandowska-Kidoń, Drama w kształceniu pedagogicznym, UMCS, Lublin 2003.
8 Dz. U. Nr 51, poz. 458.
9 T. Lewandowska-Kidoń, Blaski i cienie profilaktyki w gimnazjum, w: Skuteczna resocjalizacja. Doświadczenia i propozycje, red. Z. Bartkowicz, A. Węgliński, UMCS, Lublin 2008.
10 T. Wolańczyk, J. Komender, Zaburzenia emocjonalne i behawioralne u dzieci, PZWL, Warszawa 2005.

Bibliografia

Gaś Z.B., Profilaktyka uzależnień, WSIP, Warszawa 1993.
Gaś Z.B., Młodzieżowe programy wsparcia rówieśniczego, Katowice
1999.
Gaś Z.B., Szkolny program profilaktyki: istota, konstruowanie, ewaluacja, Wyd. Fundacja „Masz szansę”, Lublin 2004. Lewandowska-Kidoń T., Drama w kształceniu pedagogicznym, UMCS, Lublin 2003.
Lewandowska-Kidoń T., Blaski i cienie profilaktyki w gimnazjum, w: Skuteczna resocjalizacja. Doświadczenia i propozycje, red. Z. Bartkowicz, A. Węgliński, UMCS, Lublin 2008.
Piotrowski P., Zajączkowski K., Profilaktyka w gimnazjum. Projektowanie, realizacja, ewaluacja programów, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2002 r., Dz. U. Nr 10, poz. 96.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2003 r., Dz. U. Nr 24, poz. 198.
Rylke H., Pokolenie zmian. Czego się boją dorośli, WSIP, Warszawa 1999.
Szymańska J., Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, Wyd. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej, MEN, Warszawa 2000.
Szymańska J., Szkoła jako miejsce realizacji działań profilaktycznych, w: Profilaktyka w środowisku lokalnym, red. G. Świątkiewicz, Wyd. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002.
Szymańska J., Zamecka J., Przegląd koncepcji i poglądów na temat profilaktyki, w: Profilaktyka w środowisku lokalnym, red. G. Świątkiewicz, Wyd. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002.
Śliwerski B., Program wychowawczy szkoły, WSIP, Warszawa 2001.