Udział i rola wojska w różnego rodzaju konfliktach zbrojnych lub wojnie są nader oczywiste od zarania dziejów. Nie zawsze jednak wymienionej oczywistości towarzyszy wiedza na temat motywowania żołnierzy przez dowódców do wzmożonego wysiłku na polu walki lub innych zadań realizowanych na rzecz umacniania obronności państwa. W zasadzie odbywa się ono z zastosowaniem dwojakiego rodzaju środków dyscyplinarnych: kar lub wyróżnień. O ile w literaturze prawniczej poświęconej zagadnieniom dyscypliny wojskowej pierwszy rodzaj środków dyscyplinarnych pozostających w gestii przełożonego jest analizowany dosyć często, o tyle drugi, związany z problematyką wyróżnień, zwykle jest pomijany w szczegółowych analizach prawniczych¹. Jeżeli pojawiają się już jakieś publikacje, to najczęściej w prasie, w związku ze świętami państwowymi, podczas których wręczane są nominacje na stopnie generalskie².
Podejmując ten wysoce istotny problem kompetencji przełożonego w zakresie wyróżniania żołnierzy, wypada a priori przyjąć tezę, że rangi dyscypliny wojskowej nie można przecenić. Ma ona swoją ugruntowaną pozycję w stosunkach służbowych nie tylko w czasie pokoju, ale przede wszystkim w czasie realizacji zadań bojowych w stanach zagrożenia państwa i warunkach działań wojennych. Z tego zapewne powodu już w starożytności Sun Tzu zajmujący się sztuką wojny argumentował: ,,Z nagrodami nie należy zwlekać, ponieważ żołnierze muszą mieć szybki zysk z dobrych uczynków”³. Zgadzając się z cytowanym autorem, można przyjąć tezę, że bez dyscypliny wojskowej opartej na rozbudowanym systemie wyróżniania nie jest możliwe osiągnięcie znaczących sukcesów w warunkach działań wojennych.
Opierając się zapewne na przyjętej tezie, prawodawca krajowy w obowiązującej ustawie z dnia 9 października 2009 r. o dyscyplinie wojskowej nałożył na przełożonego szczególny obowiązek⁴. Mianowicie, w art. 2 ust. 1 pkt 1 udw zobowiązał przełożonych do kształtowania dyscypliny wojskowej w stosunku do podporządkowanych im żołnierzy przez działania profilaktyczno-wychowawcze oraz tworzenie warunków do wyróżniania i przestrzegania dyscypliny wojskowej. Treść przytoczonego przepisu wskazuje na trzy przesłanki kształtowania dyscypliny. Po pierwsze, prawny obowiązek kształtowania dyscypliny ciąży na przełożonym względem podporządkowanych mu żołnierzy. Po drugie, gwarancją kształtowania dyscypliny podwładnych żołnierzy są realizowane przez przełożonego działania profilaktyczno-wychowawcze. Po trzecie, przełożony ma obowiązek tworzenia warunków do wyróżniania i przestrzegania dyscypliny wojskowej.
Wymienione okoliczności sprawiły, że przedmiotem rozważań uczyniono poszerzoną analizę unormowań prawnych dotyczących wyróżniania żołnierzy w Siłach Zbrojnych. W związku z powyższym powstał do rozwiązania istotny problem: czy obowiązująca obecnie ustawa o dyscyplinie wojskowej zawiera wystarczające rozwiązania prawne pozwalające przełożonemu kształtować dyscyplinę wojskową podporządkowanych mu żołnierzy przez tworzenie warunków do ich wyróżniania? W celu rozwiązania wyłonionego problemu przyjęto hipotezę, w myśl której ustawodawca zamieścił w ustawie o dyscyplinie wojskowej komplementarny katalog motywacyjny w postaci wyróżnień dla podwładnych żołnierzy.
Do weryfikacji przyjętych założeń posłużyły poniższe rozważania. Objęły one ustalenie znaczenia pojęcia ,,wyróżnianie”, określenie strony podmiotowej wyróżniania, strony przedmiotowej wyróżnienia, kompetencji w zakresie udzielania wyróżnień żołnierzom oraz tryby ich udzielania.

POJĘCIE ,,WYRÓŻNIENIE”

Słownik języka polskiego PWN pojęcie ,,wyróżnienie” definiuje jako ,,danie komuś pierwszeństwa, zwrócenie na kogoś uwagi, obdarzenie kogoś szczególnymi względami⁵. Z kolei według Słownika języka polskiego Langenscheidta pojęcie to oznacza ,,otaczanie kogoś szczególnym zainteresowaniem, zwrócenie na kogoś szczególnej uwagi, faworyzowanie kogoś”⁶. Przedstawione definicje pojęcia „wyróżniać” wyjaśniają w zasadzie istotę definiowanego pojęcia, które funkcjonuje w powszechnym obiegu, poprzez wskazanie wyższej pozycji wyróżnianych względem pozostałych osób.
Przedstawione znaczenie pojęcia wyróżnienie można po części zastosować do stosunków służbowych w siłach zbrojnych, jeśli założyć, że będzie ono oznaczało czynność przełożonego względem podwładnego, polegającą na wyróżnieniu jednego podwładnego względem drugiego. Należy wszakże zastrzec, że wyprowadzona z literatury definicja pojęcia ,,wyróżnianie podwładnego” nie może mieć w pełni zastosowania, jako niemająca umocowania w obowiązującym prawie, regulującym stosunki służbowe w wojsku. Z tego względu bardziej przydatna dla prowadzonych rozważań jest legalna definicja pojęcia ,,wyróżnienie” zawarta w art. 3 pkt 2 udw. Według powołanego przepisu ,,wyróżnienie” oznacza ,,materialną lub niematerialną formę wyrażenia uznania żołnierzom oraz byłym żołnierzom niepozostającym w czynnej służbie wojskowej, a także pododdziałom, oddziałom i instytucjom wojskowym”. Z treści cytowanej definicji ustawowej wynika, że pojęcie ,,wyróżnienie” w siłach zbrojnych charakteryzują trzy podstawowe elementy: 1) konieczność wyrażenia uznania przez przełożonego, 2) uznanie musi być w określonej prawem formie materialnej lub niematerialnej, 3) adresatem mogą być poszczególni podwładni żołnierze lub zorganizowani w pododdziały. Z uwagi na fakt, że wyróżnienia w siłach zbrojnych nie mają represyjnego charakteru w oddziaływaniu na podwładnego, w zakresie dyscyplinarnego oddziaływania, można określić je mianem ,,pozytywnych środków dyscyplinarnych”.

Jak już wyżej nadmieniono, z art. 3 pkt 2 udw wynika, że do istoty podmiotowej wyróżnienia należy nieograniczona liczba podmiotów (osób fizycznych – żołnierzy). Pewne wątpliwości prawne może stanowić brak pełnego zdefiniowania przez ustawodawcę w udw pojęcia ,,żołnierz”. Zamiast enumeracji osób posiadających status ,,żołnierza”, ustawodawca w art. 3 pkt 8 udw jedynie wskazał, że ,,żołnierzem” jest osoba pełniąca, w tym odbywająca, czynną służbę wojskową. Następnie odesłał do dwóch ustaw: ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej⁷ oraz ustawy z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych⁸.
Odesłanie do wymienionych aktów prawnych dotyczących sił zbrojnych oznacza, że do kręgu podmiotów – żołnierzy będących w czynnej służbie wojskowej – należy także zaliczyć po pierwsze, zgodnie z art. 3 ustawy z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych – żołnierzy zawodowych. Po drugie – w myśl art. 125 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej – również osoby powołane do służby kandydackiej: a) podchorążych, kształcących się na oficera zawodowego; b) kadetów, jeżeli kształcą się na podoficera zawodowego; c) elewów, jeżeli kształcą się na szeregowego zawodowego. Po trzecie – osoby odbywające lub pełniące, na podstawie art. 59 przywołanej ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, następujące rodzaje czynnej służby wojskowej: a) zasadniczą służbę wojskową; b) przeszkolenie wojskowe; c) ćwiczenia wojskowe; d) służbę przygotowawczą; e) okresową służbę wojskową; f) służbę wojskową w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny.
Ustalony na podstawie przywołanych ustaw zakres podmiotowy potwierdza wstępne założenie: instytucja wyróżnienia ma praktycznie zastosowanie do nieograniczonego kręgu adresatów. Odnosi się bowiem do wszystkich osób posiadających status żołnierza, bez względu na to, czy są to osoby pełniące służbę w charakterze żołnierzy zawodowych, żołnierzy służby zasadniczej czy osób pełniących służbę w charakterze kandydatów na żołnierzy zawodowych.

Już pobieżna analiza tekstu udw dowodzi, że ustawodawca w dziale II zatytułowanym ,,Wyróżnianie” dokonał enumeracji form i rodzajów wyróżnień. Takie działanie prawodawcy jest zgodne z wyrażonym w doktrynie poglądem, w myśl którego osiągnięcie ogólnego celu zwiększa możliwości racjonalnego zachowania podwładnych przez wartościowanie ich zachowań za pomocą przesłanek wartościujących. W związku z powyższym stosowanie wyróżnień w strukturze hierarchicznej umożliwia zachowanie spójności decyzji i działań podejmowanych wewnątrz organizacji⁹. Przedstawiona idea znalazła swoje odzwierciedlenie w komentowanej ustawie, bowiem prawodawca zamieścił szeroki katalog wyróżnień, które umownie można określić mianem wyróżnień niematerialnych oraz wyróżnień materialnych¹⁰. Według art. 11 ust. 1 udw do ustawowych wyróżnień żołnierzy będących w czynnej służbie wojskowej o charakterze niematerialnym należą: 1) zatarcie ukarania przed upływem terminu określonego w ustawie; 2) pochwała; 3) list gratulacyjny; 4) pismo pochwalne ze zdjęciem wyróżnionego żołnierza na tle flagi państwowej Rzeczypospolitej Polskiej lub wojskowej albo też na tle sztandaru jednostki wojskowej lub bandery wojennej; 5) wpisanie zasług żołnierza do kroniki jednostki wojskowej; 6) tytuł honorowy; 7) wpisanie zasług żołnierza do Księgi Honorowej Wojska Polskiego. Z kolei, w myśl przywołanego art. 11 udw, do form materialnych wyróżnienia należą: 1) nagroda rzeczowa; 2) nagroda pieniężna; 3) odznaka honorowa; 4) honorowa broń biała; 5) urlop nagrodowy.
Szczegółowe unormowania dotyczące przyznawania wymienionych wyróżnień reguluje rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 23 czerwca 2010 r. w sprawie wyróżniania żołnierzy, byłych żołnierzy oraz pododdziałów, oddziałów i instytucji wojskowych¹¹. Zgodnie z przywołanym rozporządzeniem, żołnierzowi służby kandydackiej oraz żołnierzowi służby przygotowawczej mogą być nadane tytuły honorowe: 1) ,,Wzorowy Elew”, 2) ,,Wzorowy Kadet”, 3) ,,Wzorowy Podchorąży”. Z kolei żołnierzowi będącemu pilotem wojskowym może być nadany tytuł honorowy „Zasłużony Pilot Wojskowy”. Natomiast żołnierzowi pełniącemu lub odbywającemu czynną służbę wojskową innego rodzaju aniżeli w centrum lub w ośrodku szkolenia, szkole podoficerskiej lub na uczelni wojskowej może być nadany tytuł honorowy „Zasłużony Żołnierz Rzeczypospolitej Polskiej”.
Niezależnie od nadanych tytułów honorowych żołnierze mogą otrzymać odznakę tytułu honorowego. Przykładowo, odznakę tytułu honorowego „Zasłużony Żołnierz RP” jako odznakę trzystopniową. Odznaka w stopniu I jest odznaką złotą, odznaka w stopniu II jest odznaką srebrną, odznaka w stopniu III jest odznaką brązową. Podobnie trzyszczeblowy charakter posiada odznaka tytułu honorowego „Zasłużony Pilot Wojskowy”. Prawodawca dopuszcza możliwość uhonorowania wymienioną odznaką pilota wojskowego trzykrotnie. Należy dodać, że zgodnie z § 6 pkt 1 rwswż żołnierzowi, którego wyróżniono odznaką honorową lub tytułem honorowym, przysługuje odznaka honorowa lub odznaka tego tytułu wraz z odpowiednią do udzielonego wyróżnienia legitymacją, stwierdzającą uprawnienie do noszenia nadanej odznaki. Jednakże żołnierzowi służby kandydackiej oraz żołnierzowi służby przygotowawczej, któremu po raz kolejny został nadany tytuł honorowy: 1) ,,Wzorowy Elew”, 2) ,,Wzorowy Kadet”, 3) ,,Wzorowy Podchorąży”, nie przysługuje kolejna odznaka tego tytułu, a adnotację o kolejnym nadaniu tytułu umieszcza się w posiadanej przez żołnierza legitymacji¹².
Należy wyjaśnić, że zgodnie z komentowanym rozporządzeniem prawodawca przewidział również nadawanie żołnierzom odznak honorowych. W myśl § 5 pkt 1 rwswż mogą to być: 1) ,,Odznaka Honorowa Wojsk Lądowych”; 2) ,,Odznaka Honorowa Sił Powietrznych”; 3) ,,Odznaka Honorowa Marynarki Wojennej”; 4) ,,Odznaka Honorowa Wojsk Specjalnych”; 5) ,,Odznaka Honorowa Żandarmerii Wojskowej”. Prawo nadawania wymienionych odznak oraz odznaki „Zasłużony Żołnierz Rzeczypospolitej Polskiej” i tytułu honorowego „Zasłużony Pilot Wojskowy” obejmuje także żołnierzy, w tym Narodowych Sił Rezerwowych, niebędących w czynnej służbie wojskowej.
Ostatnią kategorię przedmiotową wyróżnień stanowi broń biała. Zgodnie z niniejszym rozporządzeniem do wymienionego rodzaju wyróżnienia należą: ,,Buzdygan Honorowy”, ,,Szabla Honorowa Wojska Polskiego”, ,,Pałasz Honorowy Marynarki Wojennej”, ,,Kordzik Honorowy Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej”.
Ustalony przedmiotowy zakres wyróżnień upoważnia do wniosku, że wymieniony katalog wyróżnień materialnych i niematerialnych w Siłach Zbrojnych RP jest bardzo szeroki. Ponadto wskazuje, że prawodawca wyposażył przełożonego nie tyko prawnie, ale i formalnie w prawo wyrażania uznania dla wszystkich kategorii żołnierzy w zależności od stopnia zasług oraz środków pozostających w jego dyspozycji. [...]

ppłk rez. nawig. dr n. wojsk dr n. prawn. Mirosław Tokarski
Wyższa Szkoła Oficerska Sił Powietrznych w Dęblinie

Pełna wersja artykułu w pliku PDF