Unia Europejska została ustanowiona w 1993 r. na mocy podpisanego w Maastricht Traktatu o Unii Europejskiej (ang. Treaty on European Union TEU), znanego także jako Traktat z Maastricht. Sygnatariusze traktatu przyjęli, że państwa członkowskie będą kształtować wspólną politykę zewnętrzną, która może prowadzić do wspólnej obrony, gdyby zaistniała taka potrzeba. Na przestrzeni niemal 20 lat istnienia Unii Europejskiej nigdy nie doszło do przypadku, aby państwo unijne musiało korzystać ze zbrojnej pomocy innego państwa. Niemniej jednak w ramach Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony CSDP (ang. Common Security and Defence Policy) kraje członkowskie wspólnie prowadzą operacje reagowania kryzysowego. Są one istotnym narzędziem umacniania pozycji Unii Europejskiej na świecie, a także służą zapewnieniu Europie większego bezpieczeństwa poprzez rozwiązywanie i zażegnywanie konfliktów na innych kontynentach, zanim te ewoluują i dotrą do rubieży Europy.
Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony – CSDP jest pochodną ustanowionej w 1999 r. Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony – ESDP (ang. European Security and Defence Policy). Zmiany w 2009 r. dokonały zapisy Traktatu z Lizbony. Zmiana ta jest wyrazem zaproszenia do kreowania polityki bezpieczeństwa i obrony państw spoza Unii Europejskiej, a nawet spoza Europy. Ponadto świadczy o tym, że obszar zainteresowania Unii Europejskiej wykroczył poza kontynent europejski.
W ramach Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, od czasu jej powstania do połowy 2013 r., Unia Europejska przeprowadziła lub nadal prowadzi 28 misji cywilnych i operacji wojskowych. Jeśli wziąć pod uwagę, że pierwsza z nich, tzn. misja policyjna w Bośni i Hercegowinie EUPM (ang. European Union Police Mission), rozpoczęła się w styczniu 2003 r., liczbę 28 misji i operacji w ciągu 10 lat można uznać za imponującą. W latach 2012–2013 rozpoczęło się pięć nowych misji zarządzania kryzysowego:

• EUCAP Nestor – w obszarze Rogu Afryki,EUCAP Sahel Niger – w Republice Nigru,
• EUAVSEC South Sudan – w Południowym Sudanie,
• EUTM Mali – w Republice Mali,
• EUBAM Libya – w Republice Libii.

Pomimo to, że wspomnianych 28 misji i operacji różni się od siebie w wielu zasadniczych aspektach, jak na przykład cel, zakres działania, liczebność personelu czy czas trwania, łączy je fakt, że zostały powołane na podstawie tych samych procedur planowania polityczno-strategicznego i operacyjnego. Głównym dokumentem normującym proces planowania zarządzania kryzysowego w Unii Europejskiej są „Sugestie do realizacji procedur spójnego, przejrzystego zarządzania kryzysowego” opracowane przez specjalistów Rady Unii Europejskiej w 2003 r. Dotyczą one w szczególności procesu polityczno-strategicznego.

Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony podlega ciągłej ewolucji. Wyznacznikiem obecnego trendu jest wspomniany już Traktat z Lizbony, którego zapisy powodują wiele implikacji politycznych i strategicznych istotnych dla działalności Unii Europejskiej w tym obszarze.
Do najistotniejszych należy zaliczyć przeniesienie kompetencji prowadzenia polityki zewnętrznej z państwa sprawującego prezydencję w Radzie UE na Wysokiego Przedstawiciela Unii Europejskiej ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa – HR/VP (ang. High Representative/Vice President), który sprawuje tę funkcję poprzez Europejską Służbę Działań Zewnętrznych EEAS (ang. European External Action Service), zwaną też dyplomacją Unii Europejskiej. Służba ta skupia w swojej strukturze większość instytucji i departamentów bezpośrednio zaangażowanych w proces planowania i prowadzenia działań reagowania kryzysowego.
Na mocy Traktatu z Lizbony dokonano zmiany organizacji prezydencji w Radzie Unii Europejskiej. Przewodnictwo ma teraz charakter zbiorowy, jest realizowane przez grupy 3 państw członkowskich – tzw. Trio, trwa 18 miesięcy, a każde państwo kolejno przewodniczy przez okres 6 miesięcy. Trio pełni prezydencję na podstawie wspólnego programu działania. Zmiana ta ma przede wszystkim na celu zapewnienie większej ciągłości i stabilności Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, co powinno wzmocnić pozycję Unii Europejskiej jako organizacji międzynarodowej.
Traktat z Lizbony rozszerzył rodzaje działań, w jakie Unia Europejska może się angażować. Oprócz wymienionych w Deklaracji Petersberskiej misji humanitarnych i ratunkowych, utrzymania pokoju, operacji reagowania kryzysowego, w tym przywracania pokoju w rejonach konfliktów, z Traktatu Lizbońskiego wynikła możliwość angażowania się w operacje rozbrojeniowe i stabilizacyjne, zapobieganie konfliktom oraz doradztwo i pomoc wojskową. Traktat ponadto nałożył na państwa członkowskie obowiązek przekazania do dyspozycji Unii Europejskiej swoich sił cywilnych i wojskowych, jeśli byłyby one niezbędne do realizacji celów politycznych.
Traktat wprowadził również tzw. klauzulę sojuszniczą, czyli zobowiązanie do solidarnej pomocy między państwami członkowskimi na wypadek agresji na terytorium jednego z państw. Zobowiązanie to dotyczy także gotowości do podjęcia działań w przypadku ewentualnego ataku terrorystycznego, katastrofy lub klęski żywiołowej i dopuszcza wykorzystanie wszystkich możliwych sił i środków, łącznie z interwencją zbrojną, gdyby zaistniała taka potrzeba.
Dużym wyzwaniem po ustanowieniu Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony było utworzenie odpowiednich instytucji, które mogłyby ją realizować. Zakładano, że powinny one umożliwiać państwom członkowskim Unii Europejskiej podejmowanie szybkich i precyzyjnych, a przede wszystkim jednomyślnych decyzji w obszarze bezpieczeństwa i obrony, w tym także dotyczących planowania i prowadzenia operacji reagowania kryzysowego. Wkrótce też rozpoczęto powoływanie odpowiednich instytucji i organów.
Rozróżnienia na organy i instytucje dokonano ze względu na ich odrębne zasady funkcjonowania i doboru personelu. Poprzez organy rozumie się rady, komitety i grupy robocze, w których zasiadają reprezentanci wszystkich krajów członkowskich Unii Europejskiej, a decyzje są podejmowane zgodnie z zasadą jednomyślności lub większości głosów. Z kolei instytucje są obsadzane przez personel państw członkowskich UE wyłaniany zazwyczaj w drodze konkursów. Obowiązuje w nich stosowanie zasady bezstronności, a pracownicy nie mogą faworyzować interesów narodowych własnego państwa, tylko wspólny interes unijny.
Spośród organów szczególne znaczenie w planowaniu i realizacji polityki bezpieczeństwa i obrony posiada Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa – PSC (ang. Political and Security Committee). W jego spotkaniach, oprócz przedstawicieli państw członkowskich w randze ambasadora, uczestniczą także przedstawiciele Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych, Rady Unii Europejskiej i Komisji Europejskiej. Komitet pełni funkcję łącznikową między Brukselą a stolicami państw członkowskich. Ambasadorzy państw członkowskich przy Komitecie Politycznym i Bezpieczeństwa posiadają dostęp do wszelkich informacji dotyczących polityki bezpieczeństwa i obrony, a dysponując narzędziem dystrybucji tych informacji do odpowiednich instytucji w swoich państwach i przekazując informacje zwrotne na posiedzeniach komitetu, wnoszą wkład w sprawność i skuteczność systemu.
W innych, niższych komitetach i grupach uczestniczą przedstawiciele narodowi i unijni, odpowiednio niżsi rangą. Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa pełni funkcję zwierzchnią nad:

• Grupą Polityczno-Wojskową,
• Komitetem Wojskowym Unii Europejskiej,
• Komitetem Cywilnych Aspektów Reagowania Kryzysowego.

Grupa Polityczno-Wojskowa – PMG (ang. Politico-Military Group) prowadzi w imieniu Komitetu Politycznego i Bezpieczeństwa prace przygotowawcze z zakresu Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony. Umiejscowiona jest między Komitetem Cywilnych Aspektów Reagowania Kryzysowego i Komitetem Wojskowym Unii Europejskiej, czerpie z ustaleń obu tych komitetów, łącząc w całość pod kątem politycznym cywilne i wojskowe aspekty polityki bezpieczeństwa i obrony.
Komitet Wojskowy Unii Europejskiej EUMC (ang. European Union Military Committee) jest najwyższym organem wojskowym Unii Europejskiej, powołanym w celu zapobiegania konfliktom oraz planowania i realizacji zadań reagowania kryzysowego. W skład tego komitetu wchodzą szefowie sztabów generalnych (szefowie obrony) państw członkowskich, reprezentowani przez narodowych przedstawicieli wojskowych. Komitet Wojskowy Unii Europejskiej doradza i przedstawia propozycje Komitetowi Politycznemu i Bezpieczeństwa oraz przygotowuje wytyczne i nadzoruje pracę Sztabu Wojskowego Unii Europejskiej.
Komitet Cywilnych Aspektów Reagowania Kryzysowego CIVCOM (ang. Committee for Civilian Aspects of Crisis Management) sprawuje funkcje doradcze dla Komitetu Politycznego i Bezpieczeństwa z zakresu cywilnych operacji reagowania kryzysowego oraz pełni funkcję analogiczną do tej, jaką realizuje Komitet Wojskowy Unii Europejskiej w obszarze operacji wojskowych.
Komitety Regionalne prowadzą działania i uzgodnienia dyplomatyczne na poziomie rządów państw. Ich postanowienia są podstawą późniejszych potencjalnych zaangażowań unijnych we wszelkie formy reakcji wobec państw różnych regionów świata. Efektem prac tych komitetów są przede wszystkim strategie ogólne Unii Europejskiej (ang. Comprehensive EU Strategy), które mogą zawierać uzgodnienia finansowe, gospodarcze, rozwojowe itp., a także z zakresu bezpieczeństwa i obrony.
Do 2011 r. instytucje wykonawcze Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony częściowo znajdowały się w Sekretariacie Rady Unii Europejskiej, częściowo w Komisji Europejskiej oraz w innych instytucjach. Ich rozproszenie utrudniało osiąganie spójności procesów planistycznych i wykonawczych. Od stycznia 2011 r. większość z nich zgrupowano w Europejską Służbę Działań Zewnętrznych EEAS. Jednym z nadrzędnych celów jej utworzenia było skupienie działalności instytucji realizujących współpracę międzynarodową i reagowanie kryzysowe Unii Europejskiej i podporządkowanie ich jednej osobie – Sekretarzowi Generalnemu Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych.
Departamenty Regionalne (Geograficzne) [ang. Regional(Geographical) Departments] otwierają grupę najważniejszych instytucji UE zaangażowanych w realizację Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony. Prowadzą one działania i uzgodnienia dyplomatyczne na poziomie rządowym i stanowią narzędzia wykonawcze decyzji podjętych przez opisane wcześniej Komitety Regionalne.
Najwyższą instytucją planistyczną działań Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, w tym cywilnych i wojskowych operacji Unii Europejskiej, jest Departament Zarządzania Kryzysowego i Planowania CMPD (ang. Crisis Management and Planning Department). Funkcjonuje na szczeblu polityczno-strategicznym i integruje zdolności planowania cywilnego i wojskowego. Dokumentem końcowym prac CMPD jest koncepcja reagowania kryzysowego CMC (ang. Crisis Management Concept).
Sztab Wojskowy Unii Europejskiej EUMS (ang. European Union Military Staff) realizuje zadania wczesnego ostrzegania, oceny sytuacji oraz strategicznego planowania wojskowego. Dokumentem końcowym prac EUMS są wojskowe opcje strategiczne MSO (ang. Military Strategic Options).
Centrum Analiz Rozpoznawczych Unii Europejskiej INTCEN (ang. European Union Intelligence Analysis Center) realizuje zadania analizy informacji i przygotowuje zestawienia zagrożeń dla poszczególnych rejonów zainteresowania. Ponadto pełni funkcje wczesnego ostrzegania i sprawuje rolę doradczą w procesie planistycznym zagranicznych operacji reagowania kryzysowego.
Grupa Planowania i Prowadzenia Misji Cywilnych CPCC (ang. Civilian Planning and Conduct Capability) została powołana, jako struktura permanentna, w celu planowania i kierowania cywilnymi misjami reagowania kryzysowego. Szef grupy pełni funkcję cywilnego dowódcy operacji, a sama grupa – dowództwa misji cywilnych, organizacji, której nie utworzono, jeśli chodzi o operacje wojskowe.[...]

płk dr Marek Brylonek
główny specjalista
Komenda Główna Żandarmerii Wojskowej

Pełna wersja artykułu w pliku PDF