Policja wodna, działająca na obszarach wodnych⁴ w ramach formacji Policji, powołanej do życia ustawą z dnia 6 kwietnia 1990 r.⁵, wśród swych rozlicznych zadań ma m.in. „ujawnianie zwłok ludzkich”⁶ i, zgodnie z art. 209 kpk, dokonanie ich oględzin. Zadania te są obecnie realizowane przez siły policyjne zgrupowane w czterech komisariatach: w Krakowie, Poznaniu, Warszawie i we Wrocławiu⁷. Zdecydowanie najczęściej spotykanym powodem pojawienia się zwłok ludzkich w wodzie jest utonięcie. Nie można jednak wykluczyć, iż do wody zostało wrzucone ciało osoby, która zmarła z innego powodu, np. w wyniku przestępnego spowodowania śmierci. Dowodem rozstrzygającym jest wówczas obecność powietrza w płucach, co bardzo łatwo jest stwierdzić podczas sekcji zwłok – wypreparowane płuca unoszą się na powierzchni wody.

  Utonięcie  

Utonięcie definiuje się jako uniemożliwienie wymiany gazowej w płucach w wyniku zalania ich wodą lub inną cieczą, co skutkuje niedotlenieniem, a następnie nieodwracalnym uszkodzeniem centralnego układu nerwowego i zgonem.

Wyróżnia się pięć okresów utonięcia⁸:

I.    Okres niespodziewanych, szybkich oddechów (trwający od kilku do kilkunastu sekund), spowodowany nagłym podrażnieniem ustroju przez wodę o temperaturze znacznie niższej od temperatury ludzkiego ciała oraz strachem, wynikającym ze znalezienia się w sytuacji zagrożenia. W tym okresie może dojść do hiperwentylacji płuc i nadmiernego wzrostu stężenia tlenu we krwi, w następstwie czego pojawia się poczucie dezorientacji u osoby tonącej.

II.   Okres oporu (trwający od pół minuty u osób niewytrenowanych do nawet kilku minut w przypadku dobrych pływaków) polegający na świadomym wstrzymaniu oddechu. W okresie tym osoba tonąca zanurza się pod wodę. Czas świadomego wstrzymania oddechu nie tylko zależy od stopnia wytrenowania osoby tonącej, ale i od tego, na ile intensywnie walczy ona o utrzymanie się na powierzchni. Wysilona praca mięśni szkieletowych powoduje zwiększenie zużycia tlenu i produkcji dwutlenku węgla, co wydatnie skraca ten czas.

III. Okres wydatnych ruchów oddechowych wskutek narastającej duszności (trwający od jednej do dwóch i pół minuty), w wyniku których woda dostaje się do dróg oddechowych i ulega spienieniu w związku z nasiloną czynnością oddechową. Spienienie jest spowodowane mieszaniem się wody zalewającej drogi oddechowe z zalegającym tam śluzem, powietrzem z płuc oraz treścią pokarmową – w tym okresie woda (zimna i często zanieczyszczona) jest odruchowo łykana przez osobę tonącą, co może powodować wymioty.

IV.  Okres zamartwicy (trwający od jednej do półtorej minuty), w którym następują zatrzymanie czynności oddechowych, utrata czucia i przytomności w wyniku masywnego niedotlenienia i śmierci mózgu.

V.   Okres oddechów końcowych (trwający około jednej minuty), w którym funkcjonowanie centralnego układu nerwowego ogranicza się do funkcji wegetatywnych (odruchowych). W tym okresie występują drgawki toniczne i prężenie ciała.

Śmierć następuje zwykle po upływie czterech – sześciu minut od chwili znalezienia się osoby pod wodą. U osób nieprzytomnych czas ten może się przedłużyć do około ośmiu minut. Spowodowane jest to tym, że wówczas nie występuje okres pierwszy i drugi – osoba nieprzytomna nie walczy o swe życie, a zatem nie zużywa cennego tlenu. Znane są przypadki przebywania
w wodzie pod lodem osób nieprzytomnych nawet czterdzieści minut bez znaczącego uszczerbku dla zdrowia⁹. Oczywiście osoby z doskonale opanowaną umiejętnością nurkowania mogą przebywać pod wodą znacząco dłużej bez wejścia w okres trzeci, tj. wydatnych ruchów oddechowych.

Obraz sekcyjny osoby, która utonęła w wodzie słodkiej (wody śródlądowe), różni się od obrazu sekcyjnego osoby tonącej
w wodzie słonej (morskiej)¹⁰. Wynika to z faktu, że woda słodka zawiera stosunkowo mało rozpuszczonych w sobie substancji (soli mineralnych) i jest hipotoniczna¹¹ w stosunku do krwi i innych płynów ustrojowych. Dlatego też łatwo ulega wchłonięciu na drodze osmozy z pęcherzyków płucnych do naczyń krwionośnych, wskutek czego dochodzi do rozwodnienia krwi i przyrostu jej objętości (hiperwolemia). To z kolei skutkuje spadkiem toniczności krwi w stosunku do wnętrza krwinek, przenikaniem wody do ich wnętrza, wzrostem objętości krwinek i ich hemolizą, czyli rozpadem połączonym z uwolnieniem hemoglobiny (czerwonego barwnika krwi).

W wodzie morskiej, która ze względu na dużą ilość rozpuszczonych w niej soli mineralnych jest hipertoniczna¹² w stosunku do krwi, zachodzi proces odwrotny. Do płynu, który u topielca zalega w pęcherzykach płucnych, dyfundują cząsteczki wody z krwi w celu wyrównania stężeń. Prowadzi to do spadku objętości krwi obwodowej, wzrostu jej toniczności (hiperwolemia) oraz, w dalszej kolejności, do obkurczenia się erytrocytów.

W obrazie sekcyjnym śmierci w wyniku utonięcia¹³ charakterystyczna jest rozedma wodna płuc. Są one jakby za duże w stosunku do rozmiarów klatki piersiowej, ich brzegi przednie zachodzą na siebie, zaś na powierzchni zewnętrznej widoczne są dociski żeber, jak gdyby płuca nie mieściły się w jamie klatki piersiowej. Ponadto zawartość żołądka i przyległej części jelita cienkiego ulega rozwodnieniu i spienieniu na skutek dostającej się tam wody w III okresie tonięcia (objaw Wydlera).

Zmiany pośmiertne w zwłokach przebywających w wodzie

Gdy zwłoki opadną na dno akwenu, przyjmują one zazwyczaj pozycję, w której zwrócone są plecami do góry. Dotykają dna czołem, łokciami i kolanami¹⁴. O ile nie nastąpi przemieszczenie się ich w wyniku działania prądów wodnych, w tych właśnie miejscach należy spodziewać się wystąpienia plam opadowych (wczesna przemiana pośmiertna) oraz pośmiertnych otarć naskórka.

Zmiany opisane¹⁵ poniżej są spowodowane rozwojem flory na zwłokach lub należą do późnych przemian pośmiertnych, czyli rozwijających się w pełni w zwłokach po upływie dwunastu godzin od chwili zgonu. W odróżnieniu od wczesnych przemian pośmiertnych ich rozwój ma niewielki związek z ustaniem krążenia krwi w organizmie. Teoretycznie pozwalają one na ustalenie przypuszczalnego czasu zgonu. W praktyce jednak świadczą jedynie o tym, jak długo zwłoki przebywały w wodzie. Należy o tym pamiętać szczególnie wówczas, gdy przyczyną śmierci nie było utonięcie, a zwłoki noszą przyżyciowe obrażenia, w wyniku których mógł nastąpić zgon.

• Jeśli na powierzchni zwłok można zauważyć rozwój glonów wodnych, przyjmuje się, że zwłoki przebywały w wodzie co najmniej cztery doby. Oczywiście ten wyznacznik jest wielce nieprecyzyjny, gdyż zupełnie inaczej glony będą się rozwijać we względnie wysokich temperaturach okresu letniego, a inaczej w zimie. Inaczej rozwój przebiegnie w zetknięciu z bogatą w roślinność wodą jeziorną, a inaczej z wodą w basenie pływackim. Jednakże nie należy spodziewać się widocznych glonów przed upływem ww. wspomnianego czasu.
• W wodzie może dochodzić do wyjadania tkanek zwłok przez zwierzęta wodne (ryby, raki, szczury wodne, owady, skorupiaki). Utrudnia to lub wręcz uniemożliwia identyfikację zwłok. Może mieć także aspekt pozytywny, przyczyniając się do ustalenia czasu przebywania zwłok w wodzie. Na przykład pchły przeżywają pod wodą do 24 godzin, a wszy nawet do 48 godzin¹⁶.
• Powierzchnia skóry pokryta jest martwymi, zrogowaciałymi komórkami, czyli naskórkiem. Komórki te łatwo chłoną wilgoć i pęcznieją. Powoduje to powiększenie ich objętości. Przestają wówczas „mieścić się” na powierzchni ciała i tworzą pofałdowania i wybrzuszenia. Zjawisko to najlepiej widać w miejscach, w których naskórek jest szczególnie gruby. Dotyczy to przede wszystkim powierzchni dłoni i stóp. Intensywniej dotyka osób z wyjątkowo grubym naskórkiem – osób pracujących rękami ciężko fizycznie.
• Po około trzech, czterech godzinach przebywania zwłok w wodzie zaczyna się proces marszczenia naskórka na końcach palców („skóra praczek”). Na całych palcach rąk jest w pełni obserwowalny po upływie doby, na podeszwach stóp po dwóch dobach, na całych dłoniach po trzech – pięciu dniach, a na grzbiecie rąk i stóp po pięciu – sześciu. Po tym czasie dochodzi do złuszczania się (odpreparowywania od skóry) naskórka pod wpływem ucisku. Jeśli zwłoki przebywają w wodzie powyżej dwu – trzech tygodni, naskórek złuszcza się w całości w postaci tzw. „rękawiczek”.
• Proces gnicia spowodowany jest rozwojem w zwłokach bakterii gnilnych. W środowisku wodnym jedynym ogranicznikiem ich rozwoju może być temperatura otoczenia. Najszybciej gnicie przebiega w temperaturze 36oC, która w wodach Polski nie jest spotykana. Każde obniżenie temperatury spowolni proces rozwoju bakterii gnilnych, aż do całkowitego zamarcia w temperaturze zamarzania wody. Spowolnienie procesu gnilnego może spowodować także intensywna antybiotykoterapia, zastosowana przez przyszłego topielca tuż przed zgonem. Zwykle w temperaturze pokojowej gnicie jest najpierw obserwowalne po dwóch dniach od zgonu w postaci zielonkawego zabarwienia powłok brzucha w miejscu, gdzie przebiega okrężnica. W niej formowany jest kał. Występuje tam zatem olbrzymia ilość bakterii gnilnych, występujących w organizmie przyżyciowo z przyczyn fizjologicznych. Następnie gniciem są obejmowane pozostałe okolice ciała. W wyniku procesu gnicia jest wytwarzana duża ilość gazów gnilnych (głównie metanu, siarkowodoru i dwutlenku węgla), powodujących charakterystyczne rozdęcie jam ciała, nazwane gigantyzmem Caspra. Gazy zwiększają wydatnie wyporność i tym samym powodują wypłynięcie zwłok na powierzchnię wody (o ile nie doszło do zaplątania ich w np. podwodną roślinność). Latem, gdy temperatura wody jest relatywnie wysoka, zwłoki wypływają zwykle po tygodniu, zimą okres ten wydłuża się do mniej więcej miesiąca. Masywne gnicie prowadzi do całkowitego rozłożenia tkanek miękkich, czyli do zeszkieletowania.
• Znacznie później, bo dopiero po około sześciu tygodniach przebywania w wodzie, rozpoczyna się w tkankach podskórnych i postępuje do wnętrza zwłok przeobrażenie tłuszczowo-woskowe. Dochodzi do niego w środowisku głębokich jezior, gdzie występuje stała, niska temperatura 4oC (termoklina). Bakterie gnilne rozmnażają się wówczas bardzo słabo. Zanim ciało zgnije, wcześniej tkanka tłuszczowa zwłok przemienia się w ciała tłuszczowe. Po mniej więcej roku całe zwłoki przeobrażają się. Jest to przemiana utrwalająca, ponieważ można poddać je pełnej sekcji sądowo-lekarskiej i uzyskać pełne spektrum wiedzy, jak przy zwłokach świeżych.

  Metodyka oględzin  

Przystępując do oględzin zwłok znalezionych w wodzie, należy postępować zgodnie z wypracowaną metodyką¹⁷.

• Poszukiwania i wydobycie zwłok ze zbiorników wodnych jest zadaniem Państwowej Straży Pożarnej lub Policji oraz innych służb, których funkcjonariusze lub żołnierze mają stosowne uprawnienia do prowadzenia prac podwodnych.
• Przestrzeganie zasady, że zadaniem nurka poszukującego zwłok jest nie tylko zlokalizowanie i wydobycie zwłok, lecz również przeprowadzenie oglądu miejsca zdarzenia, w tym znalezienia zwłok.

Z przyczyn zupełnie oczywistych nie jest możliwe przeprowadzanie pełnych oględzin miejsca znalezienia zwłok ujawnionych pod powierzchnią wody z uwzględnieniem wszystkich czynności przewidzianych stosownymi przepisami¹⁸. Szczególnie ogromne trudności może przysporzyć wytyczenie stałych linii (punktów) odniesienia w celu zwymiarowania usytuowania zwłok i ewentualnych śladów kryminalistycznych. Biorąc pod uwagę specyfikę zdarzenia, zwłaszcza to, że zwłoki i ślady mogą cały czas przemieszczać się z prądem wody, nawet podczas trwania oględzin, wydaje się zasadne odstąpienie od dokładnego wymiarowania ww. obiektów.

W zdecydowanej większości przypadków odnalezienia zwłok w wodzie oględzin dokonuje się na powierzchni, po ich wydobyciu. Istotne jest, aby organ procesowy miał możliwość obejrzenia obrazu zarejestrowanego kamerą podwodną¹⁹.

• Określenie, przed przystąpieniem do wydobycia zwłok z wody, ich położenia i ułożenia w miejscu ujawnienia (czy leżą na brzuchu, na plecach, na boku, położenie w stosunku do krzywizny dna, czy wolno pływają, czy są zaczepione, jeśli tak, to o co i czym).
• Zwłoki powinny przebywać w wodzie do chwili przybycia organu procesowego prowadzącego postępowanie²⁰ i zabezpieczone przed przemieszczaniem się poprzez przywiązanie jednego końca linki do nadgarstka lub kostki zwłok, a drugiego do elementu stałego na brzegu, np. do drzewa. Po wydobyciu zwłok linka zabezpieczająca powinna być przekazana organowi prowadzącemu postępowanie.
• Wykonanie pod wodą zdjęć lub filmów wideo obrazujących miejsce zdarzenia, w tym położenia i ułożenia zwłok (jeżeli grupa poszukiwawcza nie dysponuje sprzętem do fotografowania lub filmowania pod wodą, nurek przekazuje informacje np. drogą radiową, zapamiętuje obraz sytuacji i po wyjściu z wody przekazuje jej opis organowi prowadzącemu postępowanie przygotowawcze, np. podczas przesłuchania go w charakterze świadka).
  Fotografia podwodna jest procesem o wiele bardziej skomplikowanym niż ta wykonywana na lądzie nie tylko z powodu konieczności zastosowania specjalistycznego sprzętu. Głównym problemem są zniekształcenia obrazu. Prędkość rozchodzenia się fal świetlnych w środowisku wodnym jest inna niż w powietrzu. Zjawisko to powoduje, że obserwowane obiekty wydają się większe o jedną trzecią. Dlatego szczególnie istotne jest umieszczenie skalówki w każdym kadrze, by można było ustalić naturalne wielkości. Kolejnym problemem jest kolorystyka obrazu. Wraz ze wzrostem głębokości woda coraz intensywniej pochłania promieniowanie w widmie czerwieni i żółci, co skutkuje niebieskawo-zielonymi zdjęciami, które nie oddają w pełni rzeczywistej barwy fotografowanych przedmiotów. Głębokość nie jest jedyną przyczyną tłumienia barw. Należy także pamiętać o całkowitej drodze przebytej przez światło w wodzie – np. w bardzo przejrzystej wodzie na głębokości 2 m przedmiot koloru czerwonego, obserwowany z bliska, jest postrzegany jako czerwony, ale po odpłynięciu od niego na odległość 3 m jego barwa jest postrzegana jako brązowa²¹. Jakość zdjęć zależy również od przejrzystości wody²².
• Rozważenie możliwości wykorzystania w poszukiwaniu, identyfikacji i dokumentacji obiektów podwodnych w warunkach morskich i śródlądowych pojazdów głębinowych załogowych oraz typu ROV²³, a także technologii przestrzennej obserwacji obiektów podwodnych w czasie rzeczywistym.
• Rozważenie możliwości wykorzystania kamer podwodnych do udokumentowania miejsca zdarzenia pod wodą.
• Opisanie akwenu w miejscu zdarzenia (prąd, rodzaj dna, temperatura wody²⁴, głębokość wody, przejrzystość wody²⁵ itd.).
• Uwzględnienie okoliczności, że podczas wydobywania zwłok z wody przez nurka lub np. trałem, istnieje możliwość powstania urazów wtórnych, które mogą zmienić obraz przyżyciowych obrażeń lub zatrzeć istotne ślady, związane np. z obrażeniami pośmiertnymi.
  Należy pamiętać, że obrażenia przyżyciowe zadane przez śruby napędowe jednostek pływających lub elementy budowli hydrotechnicznych (np. mosty, tamy, pomosty) lokalizują się na ogół w okolicy grzbietowej, pośladkowej i potylicznej.
• Uwzględnienie, że zwłoki przebywające w wodzie, szczególnie zimnej, ulegają rozkładowi bardzo powoli, zaś po wydobyciu na powietrze procesy gnilne przebiegają w błyskawicznym tempie. Zwłoki – po opisaniu w miejscu znalezienia – powinny być jak najszybciej przewiezione do prosektorium.
• Poszukiwanie przedmiotów lub zwłok na brzegach akwenów w pobliżu miejsca zdarzenia, z uwzględnieniem przebiegu prądów i uwarunkowań atmosferycznych.

Ujawnianie i zabezpieczanie śladów kryminalistycznych ma miejsce nie tylko pod wodą, ale i na powierzchni. Należy uwzględnić dwa „poziomy”²⁶: górny (np. przedmioty pływające na powierzchni wody, pomosty, linia brzegowa) oraz dolny (dno zbiornika wodnego). Istotne jest prawidłowe wyznaczenie obszaru miejsca zdarzenia, gdyż nie zawsze jest ono tożsame z miejscem znalezienia zwłok. Należy wziąć pewną poprawkę na wiatr (ewentualne przemieszczenie się śladów)
i możliwość przemieszczania się zwłok z nurtem rzeki.

  Użycie psa służbowego 

Do ujawniania zwłok w środowisku wodnym używa się specjalnie przeszkolonych psów do poszukiwania zwłok pod wodą²⁷. Wykorzystuje się przy tym ich wyjątkową sprawność węchową, która jest ponad 110 tys. razy większa niż sprawność przeciętnego człowieka, a ponadto pies tropiący jest w stanie rozróżnić pół miliona zapachów. Policja wodna w Polsce oraz Państwowa Straż Pożarna wykorzystują z dużym powodzeniem trzy rasy psów: owczarek niemiecki, labrador oraz nowofundland.

Zapach zwłok zanurzonych w wodzie rozchodzi się pod wodą w postaci tzw. „stożka zapachu”²⁸. Zakłada się, że podstawa stożka znajduje się tuż pod powierzchnią wody. Następnie zapach unosi się do góry i jest niesiony z prądem wody zgodnie z kierunkiem wiejącego wiatru. Poszukiwania powinny więc się odbywać pod wiatr i pod prąd płynącej wody. Są jednak znaczące utrudnienia. Zapach zbiera się na powierzchni wody w takich miejscach, jak zalegające kłody, gałęzie itp. Należy jednak pamiętać, że różnice w temperaturze wody poszczególnych warstw na różnej głębokości (termokliny) zatrzymują zapach pod wodą, ewentualnie zapach może przemieszczać się wzdłuż tych warstw.  W przypadku, kiedy ciało zanurzone jest częściowo, zapach może być niesiony w każdym kierunku (ze względu na zmienne kierunki wiatru). Jak wspominano wcześniej, w głębokich jeziorach zwłoki ulegają przemianom tłuszczowo-woskowym, dlatego też użycie psa może się okazać bezskuteczne, gdyż będzie on prawdopodobnie alarmował zbyt często lub w ogóle ze względu na intensywny zapach takich zwłok. Kolejnym problemem jest to, że zwłoki ludzkie „pachną” dla psa podobnie jak zwłoki zwierzęce. Wiedząc o tym i analizując zachowanie psa, należy określić najbardziej prawdopodobne miejsce lokalizacji zwłok i tam skierować płetwonurków.

Najlepszą metodą poszukiwania zwłok jest najczęściej metoda okrężna²⁹. Środkiem okręgu powinno być miejsce zaznaczone przez psa. W zależności od siły prądu wody wyznaczony minimalny promień okręgu powinien mieć od 1,5 m w jeziorach (woda stojąca) do 10 m w przypadku wartkich rzek.

  Podsumowanie  

Jak podano na wstępie, około 1/3 wszystkich wypadków śmiertelnych to utonięcia. Jeśli dodać do tego zwłoki, które wydobyto z akwenów, a przyczyną śmierci nie było zalanie płuc wodą, to daje całkiem sporą liczbę oględzin zwłok znalezionych w wodzie. Pamiętać należy, że aby mieć do czynienia ze zwłokami w wodzie, na terenie działania danej jednostki Policji wcale nie musi znajdować się rzeka czy jezioro – wystarczy mała sadzawka albo rów melioracyjny. To wyraźnie dowodzi, że praktycznie każda jednostka terenowa Policji być może będzie musiała zmierzyć się z zadaniem polegającym na przeprowadzeniu takich oględzin. Wówczas podstawową trudnością, z jaką się zetknie, będzie sytuacja, że policjant, który jest przeszkolony do wyznaczania obszaru oględzin, ujawniania i zabezpieczania śladów kryminalistycznych (technik kryminalistyki), najczęściej nie będzie miał uprawnień do prowadzenia prac podwodnych. Krótko mówiąc, inna osoba wykona czynności oględzinowe pod wodą, a inna po wyłowieniu zwłok na ląd. W związku z tym zawsze należy mieć na uwadze fakt, że tylko właściwa współpraca i komunikowanie się między osobami wykonującymi czynności w tak różnych miejscach umożliwią prawidłowe przeprowadzenie oględzin zwłok znalezionych w wodzie.                     

podinsp. Marek Bogusz
starszy wykładowca Zakładu Szkoleń Specjalnych CSP

kom. Iwona Bogusz
wykładowca Zakładu Szkoleń Specjalnych CSP

¹  Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019, z późn. zm.).
²  A. Bodziak, Specyfika oględzin miejsca znalezienia zwłok. Podwodni Świadkowie, „Przegląd Pożarniczy” 2004, nr 4.
³  B. Hołyst, Utonięcia w Polsce i na świecie, w: Międzynarodowa Konferencja Naukowa WOPR w jednoczącej się Europie, Sandomierz 2004.
⁴  J. Telak, R. Rodziewicz, Zarys historii policji wodnej (rzecznej) w Polsce w latach 1919–2013.
⁵  Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2011 r. Nr 287, poz. 1687, z późn. zm.).
⁶  Zarządzenie nr 1386 Komendanta Głównego Policji z dnia 17 listopada 2009 r. w sprawie metod i form wykonywania zadań przez policjantów pełniących służbę na wodach i terenach przywodnych (Dz. Urz. KGP Nr 15, poz. 70).
⁷  R. Boszko, Koncepcja ochrony bezpieczeństwa i porządku na obszarach wodnych w kraju, Biuro Prewencji KGP, Warszawa 1997.
⁸  T. Marcinkowski, Medycyna sądowa dla prawników, Warszawa 1993.
⁹  B. Hołyst, Utonięcia w Polsce i na świecie.
¹⁰  T. Marcinkowski, Medycyna sądowa dla prawników.
¹¹  Stężenie soli mineralnych w wodzie jest mniejsze niż stężenie soli mineralnych we krwi i innych płynach ustrojowych.
¹²  Stężenie soli mineralnych w wodzie jest większe niż stężenie soli mineralnych we krwi i innych płynach ustrojowych.
¹³  T. Marcinkowski, Medycyna sądowa dla prawników.
¹⁴  B. Hołyst, Utonięcia w Polsce i na świecie.
¹⁵  T. Marcinkowski, Medycyna sądowa dla prawników.
¹⁶  E. Kaczorowska, D. Pieśniak, Z. Szczerkowska, Entomologiczne metody określania czasu śmierci, Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii 2002, nr 4.
¹⁷  Metodyka oględzin miejsc przestępstw o charakterze terrorystycznymi katastrof oraz identyfikacji ciał ofiar, KGP, Warszawa 2012.
¹⁸  Wytyczne nr 3 Komendanta Głównego Policji z dnia 15 lutego 2012 r. w sprawie wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantów (Dz. Urz. KGP poz. 7, z późn. zm.).
¹⁹  A. Bodziak, Nietypowe metody poszukiwania ofiar wypadków na wodzie oraz profilaktyka oględzin miejsca znalezienia zwłok pod wodą, „Polskie Towarzystwo Medycyny i Techniki Hiperbarycznej” 2005, nr 2.
²⁰  Tamże.
²¹  http:/nurkopedia.pl/index.php?title=Widzenie_pod_woda.
²²  M. Witwicka, Specyfika oględzin zwłok i miejsca ich znalezienia w środowisku wodnym, w: Konferencja Taktyka i technika kryminalistyczna – wczoraj, dziś, jutro, Legionowo 2009.
²³  Remotely Operated Vehicle (z ang.: zdalnie sterowany bezzałogowy pojazd głębinowy).
²⁴  Mierzona na głębokości ok. 10 cm trzykrotnie przez 3–5 minut i podawana jako średnia pomiarów.
²⁵  Określana jako głębokość zanurzenia krążka Secchiego (drewniany krążek pomalowany naprzemiennie na dwie białe i dwie czarne ćwiartki), przy której dochodzi do zaniknięcia różnicy pomiędzy białą i czarną jego częścią.
²⁶  M. Witwicka, Specyfika oględzin zwłok i miejsca ich znalezienia w środowisku wodnym.
²⁷  A. Bodziak, Nietypowe metody poszukiwania ofiar wypadków na wodzie oraz profilaktyka oględzin miejsca znalezienia zwłok pod wodą.
²⁸  Tamże.
²⁹  Tamże.