1. Wprowadzenie

Ogólnie bezpieczeństwo tłumaczy się jako stan pieczy, opieki. Definicje encyklopedyczne wskazują, że bezpieczeństwo to stan pewności, spokoju, niezagrożenia, zabezpieczenia, poczucia pewności, brak niebezpieczeństwa³. Z języka łacińskiego sine cura⁴ oznacza stan bez troski, bez baczenia, bez uwagi, co można tłumaczyć jako stan bezpieczeństwa, zaś słowo securitas⁵ tłumaczone jest jako pewność, bezpieczeństwo. Jednak wyrażenie sine cura zawiera w sobie dwa sprzeczne składniki: sine o znaczeniu „bez” oraz cura oznaczające „troska”⁶.

W języku polskim pierwotne pojęcie „bezpieczeństwo” oznaczało stan „bez pieczy”, co może sugerować, że poczucie zagrożenia było pierwotne w stosunku do poczucia bezpieczeństwa⁷. Z kolei w języku słowackim pojęcie bezpieczeństwo występuje aż w trzech znaczeniach. Po pierwsze jako ochrona przed niebezpieczeństwem, po drugie jako nieistnienie zagrożenia, a po trzecie jako niezagrożony, istniejący⁸. W języku rosyjskim pojęcie „bezpieczeństwo” jest złożone z dwóch wyrazów: bez i opastnost (czyli niebezpieczeństwo), co wprowadza chaos i trudności lingwistyczne, a też metodologiczne, gdyż oznacza to brak niebezpieczeństwa, a nie brak bezpieczeństwa⁹. W języku angielskim słowo danger oznacza niebezpieczeństwo, zaś słowo security oznacza bezpieczeństwo, przy czym istnieje podwójny źródłosłów tego ostatniego pojęcia. Pierwszy odnosi się do łacińskiego słowa securitas, który oznaczał stan bez strachu i obaw, zaś drugi do słowa security, który oznacza stan wolny od niepokojów, albo sytuację pokojową, w której brak jakiegokolwiek ryzyka lub zagrożenia¹⁰.

Dokonując analizy pojęcia „bezpieczeństwo”, należy wskazać w pierwszej kolejności na to, że pojęcie to jest przedmiotem badań wielu nauk. E. Przewodzki pisze, że „pojęcie bezpieczeństwa jest znane ludzkości od dawna, będąc jedną z kategorii antropocentrycznych. Występuje w wielu dyscyplinach naukowych: politologii i nauce o stosunkach międzynarodowych, prawie, ekonomii, socjologii, historii i psychologii”¹¹. Każda z tych nauk inaczej traktuje bezpieczeństwo oraz inaczej je operacjonalizuje. Dzięki temu jednak, że istnieją wyspecjalizowane nauki, które zajmują się zagadnieniami bezpieczeństwa, jak na przykład nauka o bezpieczeństwie, sekuritologia, filozofia bezpieczeństwa, profilaktyka społeczna, prewencja kryminalna, socjologia wojska, nauka o policji, socjologia policji, a także protegerystyka, istnieje większe prawdopodobieństwo pojawienia się odpowiedniej definicji bezpieczeństwa.

Tematem niniejszego opracowania jest określenie, czym jest bezpieczeństwo na gruncie socjologii, a także udowodnienie, że bezpieczeństwo jest faktem społecznym – w świetle teorii faktu społecznego Emila Durkheima.

2. Definicje bezpieczeństwa na gruncie nauk społecznych

Ponieważ każda z nauk inaczej traktuje bezpieczeństwo, a też inaczej je definiuje, istnieje duży chaos pojęciowy w tym zakresie. Inaczej bowiem podchodzą do bezpieczeństwa przedstawiciele nauk humanistycznych, a inaczej nauk przyrodniczych, w tym nauk technicznych.

Ta różnorodność podejścia do problematyki bezpieczeństwa zmusza badaczy do adaptowania definicji z różnych nauk, a także wprowadza niepotrzebne komplikacje metodologiczne. Istnienie wielu znaczeń terminu „bezpieczeństwo” sprzyja jego powszechności oraz różnorodności, ale także może wpływać na to, że bezpieczeństwo będzie taktowanie bardziej ideologiczne niż naukowo¹².

Dlatego też, analizując różnorodne definicje bezpieczeństwa, można stwierdzić, że aby jednostka, grupa społeczna czy zbiorowość była bezpieczna, winna mieć pewność przeżycia, rozwoju, a także prawidłowego funkcjonowania. Analiza definicji bezpieczeństwa pozwala wyróżnić wśród nich: a) definicje podmiotowe, które wskazują na najbardziej podstawowe elementy bezpieczeństwa, a więc to, że jednostka może przeżyć i że nie istnieją żadne sytuacje, które jej zagrażają, definicje te wskazują również, że podmiotem bezpieczeństwa jest nie tylko jednostka, ale także państwo; b) definicje podmiotowo-psychologiczne, które zwracają uwagę na pewność przeżycia jednostki, a także stan psychiczny jednostki, która w warunkach spokoju oraz niezagrożenia może rozwijać się i funkcjonować w danym społeczeństwie, dzięki istnieniu takich psychologicznych czynników jak poczucie pewności, oparcia w ludziach i instytucjach, co wpływa na poczucie niezagrożenia; c) definicje podmiotowo-wyliczające, ujmujące bezpieczeństwo jako stan, który zaspokaja określone potrzeby człowieka, grup społecznych czy społeczeństwa, a zaspokojenie tych potrzeb jest konieczne, aby można było mówić o bezpieczeństwie; d) definicje przedmiotowe, które pozwalają wskazać warunki, jakie muszą być spełnione, aby możliwe było istnienie jednostki i trwanie społeczeństwa¹³.

Dla F. Skvrndy bezpieczeństwo to możliwość nie tylko egzystencji jednostki czy całego społeczeństwa, ale także możliwość przeżycia. W związku z tym można mówić: a) o wymiarze biologicznym bezpieczeństwa, co oznacza, że jednostka lub społeczeństwo może istnieć; b) o wymiarze społecznym bezpieczeństwa, co jest związane z tworzącymi się nierównościami społecznymi, różnym procesem socjalizacji, a tym samym różnym poziomem życia; c) o wymiarze kulturowym bezpieczeństwa, a więc różnym wpływie czynników zewnętrznych na normy społeczne¹⁴. Z kolei dla W.I. Jaroczkina bezpieczeństwo to „gwarantowana przez konstytucję i prawo, ochrona i zabezpieczenie życiowo ważnych interesów jednostki, społeczeństwa i państwa, od zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych”¹⁵. Definicja ta została zbudowana na podstawie art. 1 i 3 ustawy o bezpieczeństwie Rosyjskiej Federacji. W ustawie tej dodaje się, że „życiowo ważnymi interesami jest całokształt spraw, zaspokojenie których w sposób zadowalający zapewnia całkowite możliwości rozwoju jednostki, społeczeństwa i państwa. Podstawowymi elementami bezpieczeństwa są jednostki – ich prawa i wolności, społeczeństwo – jego materialne i duchowe wartości, państwo – jego porządek konstytucyjny, suwerenność i terytorialna jedność”. Zaś „zagrożenie bezpieczeństwa to całokształt sytuacji i czynników, które powodują niebezpieczeństwo dla ważnych interesów jednostek, społeczeństwa i państwa. Realne i potencjalne zagrożenia bezpieczeństwa, zależne od czynników zewnętrznych i wewnętrznych, wyznaczają aktywność w zakresie tworzenia bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego”¹⁶.

Przedstawione wyżej, przykładowe definicje bezpieczeństwa pokazują, że bezpieczeństwo jest pojęciem oznaczającym pewność przeżycia jednostki pod warunkiem spełnienia określonych wymagań. Pierwszym jest to, że jednostka ma możliwość przeżycia, kolejnym jest to, że istnieją takie okoliczności, że jednostka może przetrwać.

A zatem bezpieczeństwo jest w swej najogólniejszej formie rozumiane jako możliwość przetrwania jednostki w otaczającym ją świecie. Przyjąć jednak należy, że: a) bezpieczeństwo ma charakter liniowy, czyli istnieje całe spektrum elementów bezpieczeństwa, od najbardziej ogólnych (bezpieczeństwo planetarne) do najbardziej szczegółowych (bezpieczeństwo jednostki), a także od elementów bardzo złożonych (system bezpieczeństwa globalnego, w tym międzynarodowego), aż po elementy proste (poczucie bezpieczeństwa jednostki); b) bezpieczeństwo ma charakter zróżnicowany, zależny od bardzo wielu czynników, w tym od czynników przyrodniczych (trzęsienia ziemi, powodzie, wybuchy wulkanów itp.), niezależnych od jednostki, aż po czynniki społeczne (związane z daną kulturą, religią, wyznawanym światopoglądem), często nieuświadamianych sobie przez jednostkę, a także przez grupy społeczne czy społeczeństwo. Można także przyjąć, że bezpieczeństwo nie jest dane raz na zawsze, gdyż istnieją czynniki, które na to bezpieczeństwo mogą wpływać, tworząc stan zagrożenia¹⁷.

Istotą bezpieczeństwa jest więc to, że stwarza ono warunki do istnienia i funkcjonowania jednostki, zarówno w kontekście jednostkowym, jak i społecznym. Bezpieczeństwo jest więc złożonym zagadnieniem, co w węższym ujęciu oznacza, że bezpieczeństwo mieści w sobie zarówno czynniki pozwalające jednostce przetrwać, bez względu na to, w jakich warunkach przyrodniczych czy społecznych ona się znajduje, a także pozwalającym jednostce przeciwstawić się zagrożeniom, jakie płyną ze środowiska zewnętrznego, przyrodniczego i społecznego. W szerszym ujęciu bezpieczeństwo jest traktowane jako możliwość przetrwania społeczeństwa, bez narażania go na oddziaływanie niekorzystnego środowiska przyrodniczego i społecznego.

3. Bezpieczeństwo jako fakt społeczny

Zadaniem nauk społecznych jest poznanie i wyjaśnianie obiektywnej rzeczywistości społecznej, uporządkowanie za pomocą dostępnych metod i technik badawczych danej rzeczywistości społecznej, prowadzące do rozumienia zjawisk zachodzących w społeczeństwie, tworzenie ukształtowanego i nieustannie rozwijającego się systemu wiedzy o społeczeństwie, opierającego się na obserwowaniu rzeczywistych zjawisk zachodzących w społeczeństwie, a także myśleniu o obiektywnych prawach rozwoju społecznego, poznanie reguł rządzących zjawiskami społecznymi, antycypowanie zdarzeń społecznych i kierunków rozwoju tych zjawisk, rozumienie ich i racjonalne przekładanie na rzeczywistość praktyczną.

Jednym z takich zjawisk społecznych jest bezpieczeństwo. Bezpieczeństwo nie jest zjawiskiem stałym, ale będąc zjawiskiem nierozerwalnie związanym z określonymi zjawiskami społecznymi, ulega ciągłym dynamicznym zmianom, przez co jest zjawiskiem bardzo trudnym do jednoznacznego zbadania i zanalizowania.

Zainteresowanie się problematyką bezpieczeństwa pojawiło się na gruncie nauk społecznych już dawno. O bezpieczeństwie pisali, wprawdzie w kontekście państwa, Platon, Arystoteles, Herodot, Cyceron. Przy tym Cyceronowi przypisuje się pogląd, że bezpieczeństwo oznaczało brak obaw, a tym samym życie szczęśliwe, stan wewnętrznego spokoju, równowagi. Filozofia XV–XVII wieku rozpatrywała bezpieczeństwo jako istotną działalność państwa, ale nie wnikała głębiej w społeczną stronę tego zagadnienia. W XVII–XVIII wieku słowo „bezpieczeństwo” pojawia się u Sonnenfelda, Machiavellego, Spinozy. W XVIII wieku pojęcie bezpieczeństwa odnosiło się do poczucia zaufania¹⁸. W europejskiej myśli politycznej bezpieczeństwo ma odniesienie do polityki. W brytyjskiej Deklaracji Praw (Bill of Rights) z 1689 r. mówi się o bezpieczeństwie, które jest równoważnie z istnieniem pokoju, spokojem narodowym, bezkonfliktowym istnieniem państwa. W amerykańskiej Deklaracji Niepodległości z 1776 r. mówi się o gwarancjach bezpieczeństwa. We francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. mówi się o bezpieczeństwie narodu oraz o bezpieczeństwie w zakresie praw człowieka¹⁹. T. Hobbes uważał, że naturalnym stanem społeczeństwa ludzkiego jest „bezustanny strach i niebezpieczeństwo gwałtownej śmierci”²⁰, dlatego też zadaniem państwa jest stworzenie bezpieczeństwa jednostki oraz prawideł funkcjonowania między jednostkami.

Obecnie analiza badawcza bezpieczeństwa pokazuje, że zagadnienie to jest bardzo skomplikowane i różnorodne i niekoniecznie musi odnosić się do państwa, ale także do wielu sfer życia społecznego człowieka. Rosyjski badacz tego zagadnienia, A.W. Wozżenikow, daje pełny obraz trudności, jakie pojawiają się w badaniu tego zagadnienia, a także wskazuje na różne metodologie badań bezpieczeństwa²¹. Jedną z propozycji analizowania bezpieczeństwa jest traktowanie go jako faktu społecznego.

Według E. Durkheima „faktem społecznym jest wszelki sposób postępowania, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej: taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mając jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji”²². Cechami faktu społecznego są zewnętrzność, wywieranie przymusu, powszechność, niezależność od jednostki. P. Fabiś zauważa, że fakt społeczny jest w danym społeczeństwie powszechny i posiada własną egzystencję, a jednostkowe manifestacje faktów społecznych mają w sobie element społeczny, ponieważ odtwarzają częściowo model zbiorowy, a każda z nich zależy od samej jednostki lub od szczególnych warunków, w których się ona znajduje²³. A zatem według E. Durkheima „fakty społeczne tym bardziej dają się obiektywnie przedstawić, im pełniej są oczyszczone z jednostkowych faktów, przez które się ujawniają”²⁴.

Wśród faktów społecznych można wymienić: przepisy prawne i moralne, zwyczaje, obyczaje społeczne, pomniki literatury i sztuki, wierzenia i praktyki religijne, wychowanie, symbole ustalone i obowiązujące, język, system monetarny, prądy społeczne (takie jak poryw entuzjazmu czy litości), dane terytorium jako podstawa życia, liczba i skupienie ludzi na danym terytorium, różnego typu zbiorowości i grupy, przedmioty materialne i urządzenia techniczne, formy uspołecznienia, np. zrzeszenia, rodziny, formy władzy, formy stosunków społecznych, np. podział pracy, konkurencja, naśladownictwo, stan wolności lub zależności, w jakim znajduje się jednostka wobec grupy, samobójstwa, małżeństwo, nauka, pojęcie i metodologia nauk²⁵. Wprawdzie E. Durkheim nie pisał o bezpieczeństwie jako fakcie społecznym, niemniej jednak można wskazać, że bezpieczeństwo „mieści się” w takim rozumieniu faktu społecznego.

M. Władyka pisała, że ujmowanie faktów społecznych jak rzeczy znaczy to, że: a) są one rzeczywistością zewnętrzną w stosunku do jednostki i od niej nie zależą; b) są obiektywne dzięki posiadanej przez nie mocy rozkazywania, a moc ta płynie z tego, że są społeczne; c) są związane z rytmem życia społecznego, wyrażającego się takimi faktami i instytucjami społecznymi, jak małżeństwo, rozwody, samobójstwa, są siłą realną, życiową i poruszycielską, siłą determinującą jednostkę, jednocześnie socjologia może być i winna być obiektywna, a jej przedmiotem są rzeczywistości określone i stałe, podobnie jak te, którymi zajmują się nauki typu przyrodniczego; d) ów przedmiot socjologii to fakty społeczne, które występują masowo²⁶.

Powszechność nie jest jednak cechą konstytuującą ich obiektywność, wręcz przeciwnie, jest cechą pochodną od obiektywności. „Fakty społeczne są powszechne, dlatego, że są społeczne, a nie dlatego są społeczne, że są powszechne. Obiektywność faktów społecznych właśnie dlatego, że są społeczne, stanowią źródło jego powszechności. Ujęte w statystyki ujawniają stałość ich występowania, obiektywność rzeczy. Zmianę wprowadza dopiero zmiana warunków życia społecznego, natomiast tym, co wpływa na ich niezmienność jest ten sam styl życia panujący w danym społeczeństwie, wyrażający się np. szacunkiem dla obyczajów czy uznaniem autorytetu starszych”²⁷.

Nie wnikając zatem głębiej w zagadnienia faktów społecznych, można dostrzec, że fakty społeczne mogą świetnie wyjaśniać bezpieczeństwo, tym bardziej, że E. Durkheim uważał, że: „społeczeństwo nie jest zwykłą sumą jednostek, lecz systemem utworzonym przez ich zespolenie, przedstawia specyficzną rzeczywistość, która ma swoje własne cechy. Poza i ponad jednostką świadomą (...) i ponad innymi bytami świadomymi, jakimi są inne jednostki ludzkie, nie ma nic innego, jak tylko byt świadomy, jakim jest społeczeństwo”²⁸. Stąd też bezpieczeństwo, będące faktem społecznym, jest wytwarzane i doświadczane przez wszystkich członków danej zbiorowości, jest zewnętrzne w stosunku do każdej jednostki oraz wywiera na myślenie i zachowania każdej jednostki ogromny wpływ, zalecając określone zachowanie się oraz zakazując innego zachowania.

Istnieje jednak aspekt metodologiczny badania faktów społecznych. Durkheim uważał, że fakty społeczne powinny być rozpatrywane jak rzeczy. „Rzecz jest przeciwstawna idei jako to, co poznaje się z zewnątrz, temu, co poznaje się od wewnątrz. Rzeczą jest wszelki przedmiot poznania, który nie jest ze swej natury przenikalny dla inteligencji, wszystko, o czym nie możemy wytworzyć sobie adekwatnego pojęcia poprzez zwykłą analizę myślową, wszystko, cokolwiek może być zrozumiałe jedynie pod warunkiem wyjścia poza samego siebie, jedynie na drodze obserwacji i eksperymentów, na drodze stopniowego przechodzenia od cech najbardziej zewnętrznych i bezpośrednio dostępnych do cech mniej widocznych i głębszych”²⁹.

Badania socjologiczne można opisać jako rekonstrukcję faktów społecznych. Rekonstrukcja ta polega na wydzieleniu z jednostkowych manifestacji, przez które fakty społeczne się „ujawniają” i które w przeciwieństwie do tych faktów są dostępne empirycznie, elementów społecznych i odrzuceniu elementów indywidualnych. Te indywidualne elementy są nieistotne, ponieważ informują tylko i wyłącznie o „organiczno-psychicznej konstytucji jednostki” lub przypadkowych okolicznościach towarzyszących jej konkretnym działaniom. Badacz nie może obserwować bezpośrednio faktów społecznych, ponieważ składają się one z pojęć tkwiących w umysłach (mózgach) członków grupy społecznej. Jednak grupa społeczna nie może istnieć bez biologicznych organizmów jednostek ją tworzących, ale nośnikiem faktów społecznych jest grupa społeczna jako całość. Pojęcia te, ze względu na ich społeczną genezę, nazywa Durkheim wyobrażeniami zbiorowymi³⁰.

Chcąc wskazać, czym jest bezpieczeństwo na gruncie teorii faktu społecznego, ważne jest ustalenie zakresu pojęciowego bezpieczeństwa na gruncie socjologii, tym bardziej, że E. Durkheim, opisując zagadnienia dotyczące religii, zauważył, że: „powinniśmy usunąć na stronę wszelkie przekonania, opierające się jedynie na uprzedzeniach, i pozwolić samym faktom układać się w grupy, stosownie do zachodzących pomiędzy nimi podobieństw lub różnic i niezależnie od tego, do jakiej epoki historycznej się odnoszą i w jakim stosunku pozostają do naszych uczuć”³¹. Istotne jest więc wskazanie, jakie cechy faktu społecznego najlepiej charakteryzują bezpieczeństwo, a także jak badać bezpieczeństwo.

Czym zatem jest bezpieczeństwo na gruncie teorii faktu społecznego? Jak pokazują różnorodne definicje bezpieczeństwa, bezpieczeństwo to nie tylko możliwość przeżycia jednostki, ale także możliwość istnienia i funkcjonowania grup społecznych czy społeczeństwa. A zatem mówiąc o bezpieczeństwie, należy zwracać uwagę na: a) czynniki indywidualne, odnoszące się do jednostki – w tym przypadku można mówić o bezpieczeństwie w wymiarze biologicznym, co oznacza, że jednostka, a też grupa społeczna lub społeczeństwo, mogą przetrwać biologicznie, czyli nie jest zachwiana ich egzystencja biologiczna, polityczna, narodowa, państwowa; b) czynniki mające kontekst społeczny – w tym przypadku można mówić o bezpieczeństwie w wymiarze społecznym, co oznacza, że zajmowanie określonych miejsc w społeczeństwie związane jest z poziomem życia jednostki czy członków grup społecznych, a więc możliwością jej rozwoju ekonomicznego, gospodarczego, poprawiania swej pozycji społecznej, zarówno względem innych jednostek, jak i innych społeczeństw; c) czynniki o kontekście kulturowym – w tym przypadku można mówić o bezpieczeństwie w wymiarze kulturowym, a więc o możliwości istnienia w danym społeczeństwie niezmienionych norm społecznych, systemów wartości, systemów religijnych³².

Nie bez znaczenia w ujęciu definicyjnym pojęcia „bezpieczeństwo” jest także i to, że należy brać pod uwagę to, iż dana jednostka, grupa społeczna, społeczeństwo nie powinny się stawać przyczyną pojawiania się strachu, poczucia zagrożenia czy niepewności u innych jednostek, grup społecznych czy społeczeństw, nawet jeśli mogłoby to wpływać na ich lepszy rozwój. Biorąc to wszystko pod uwagę, można skonstruować definicję bezpieczeństwa na gruncie teorii faktu społecznego, a tym samym socjologicznej definicji bezpieczeństwa. Można mieć tylko nadzieję, że definicja ta zostanie odpowiednio zrozumiana i zoperacjonalizowana zarówno w nauce, jak i w praktyce życia społecznego i politycznego.

W tym kontekście bezpieczeństwo jest faktem społecznym, a więc obowiązującym i usankcjonowanym w danej zbiorowości, społecznym systemem zachowania się jednostek, który pozwala na przetrwanie jej i innym członkom zbiorowości bez narażania się na oddziaływania mogące wpływać na jej poczucie lęku o utratę życia, zdrowia, majątku, a także narodowości, państwowości, religii, systemu wartości, poziomu ekonomicznego i innych zjawisk związanych z szeroko rozumianym bezpieczeństwem, oraz na ich faktyczną, częściową lub całkowitą utratę, jak również bez obaw, że staną się źródłem tego lęku u innych.

A zatem, tak samo jak fakt społeczny, bezpieczeństwo jest swoistego rodzaju działaniem, postępowaniem, ale także myśleniem, odczuwaniem, utrwalonym w danym społeczeństwie, swoistym dla danego społeczeństwa, zewnętrznym w stosunku do jednostki, wyposażonym w taką siłę, że jest zdolne do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu, może tę jednostkę kontrolować, nakazywać jej w określony sposób się zachowywać, postępować, działać, a nawet zmuszać do określonych działań; ponadto jest tak powszechne w danym społeczeństwie, że jednostka nie może sama tworzyć swoistego rozumienia bezpieczeństwa, orzekać, czym jest jej bezpieczeństwo, bez odwoływania się do społecznych ram bezpieczeństwa, który ma własną egzystencję, niezależną od jednostkowych manifestacji.

Zastanawiając się nad zagadnieniem bezpieczeństwa w świetle faktu społecznego, można zapytać, jakie cechy faktu społecznego najlepiej charakteryzują bezpieczeństwo. Przystępując więc do analizy szczegółowej tego zagadnienia, należy zwrócić uwagę na kilka czynników.

Po pierwsze, bezpieczeństwo jest rzeczywistością zewnętrzną w stosunku do jednostki, co oznacza, że jest ono niezależne od jednostki. Bezpieczeństwo nie wypływa z istoty osobowości jednostki, nie ma charakteru wewnętrznego. Jest stanem zewnętrznym, istniejącym poza jednostką, mającym odniesienia społeczne, polityczne, kulturowe i ekonomiczne. Jednostka zastaje bezpieczeństwo z chwilą wchodzenia do danego społeczeństwa, funkcjonuje w nim i dzięki niemu. Jest ono jej dane. A zatem jednostka zachowuje się, postępuje, myśli, odczuwa tak, jak postępują, myślą i odczuwają inni członkowie danego społeczeństwa. Jednostka tak samo się boi, jak boi się każda inna osoba, odczuwa lęki w mniejszym lub większym zakresie, tak samo jak odczuwają to inne jednostki, zachowuje się tak jak inni, aby nie stracić życia, zdrowia, majątku, najbliższych, narodowości, państwowości, religii, systemu wartości, a także określonego poziomu ekonomicznego. Patrząc z drugiej strony, to społeczeństwo kształtuje poczucie zagrożenia lęku u jednostki. Bez tego jednostka byłaby nieświadoma istnienia wielu zagrożeń, zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych.

Po wtóre, bezpieczeństwo ma charakter obiektywny, chociaż może być subiektywnie odczuwane. Subiektywizm ten nie ma jednak charakteru czysto psychologicznego, jednostkowego. To nie jednostka sama definiuje bezpieczeństwo, chociaż to właśnie bezpieczeństwo prowadzi do tego, że jednostka może istnieć, żyć, rozwijać się. A więc nie samo psychologiczne poczucie bezpieczeństwa jest podstawą istnienia jednostki, ale bezpieczeństwo obiektywne, które oznacza brak zagrożeń dla jednostki. A zatem we współczesnym świecie nie tylko psychologiczne poczucie bezpieczeństwa jest istotne w kształtowaniu zachowań jednostek. O wielu sytuacjach związanych z utrzymaniem bezpieczeństwa jednostka nawet nie wie. Nie wie o tym, że na poczucie bezpieczeństwa wpływają czynniki mające swe źródło w sferze mikro czy makro, a także i o tym, że właśnie one mają największy wpływ na kształtowanie się tego poczucia.

Po trzecie, bezpieczeństwo wywiera na jednostkę przymus zewnętrzny, a więc aby zachować bezpieczeństwo jednostki, a także danego narodu, państwa, regionu, kontynentu, czy też bezpieczeństwo globalne, jednostka jest poddawana różnym rygorom, na co często sama się zgadza. Zgadza się na system zwiększonej formalnej kontroli społecznej, rygorystycznego prawa, a także kontroli nieformalnej.

Po czwarte, bezpieczeństwo ma charakter powszechny, a więc jednostka nie może sama tworzyć swoistego rozumienia bezpieczeństwa, orzekać, czym jest bezpieczeństwo, bez odwoływania się do społecznych ram bezpieczeństwa. A zatem bezpieczeństwu jest podporządkowane całe zachowanie się jednostek w danym społeczeństwie, bez względu, jak chcą się zachowywać poszczególne jednostki. Za bezpieczeństwo odpowiadają wszyscy członkowie danego społeczeństwa czy zbiorowości, ale oni też tworzą to bezpieczeństwo. Jednostka nie ma możliwości stworzenia bezpieczeństwa, jeśli nie nauczyła się go w kontaktach z innymi jednostkami. A zatem bezpieczeństwo nie jest domeną poszczególnych jednostek, ale jego poczucie jest powszechne. Bezpieczeństwo jest więc powszechne, bo jest społeczne, a nie jest społeczne, bo jest powszechne. To właśnie dzięki temu, że bezpieczeństwo istnieje w społeczeństwie, czy nawet w społecznej świadomości, ma charakter powszechny. A więc bezpieczeństwo nie jest sumą indywidualnego bezpieczeństwa każdej jednostki, ale indywidualne bezpieczeństwo jednostek jest warunkowane społecznym charakterem bezpieczeństwa.

Po piąte wreszcie, bezpieczeństwo jest niezależne od jednostkowych manifestacji. A więc niezależnie od tego, jaki stosunek ma jednostka do istniejących zagrożeń czy bezpieczeństwa, albo musi się ona sama podporządkować danemu społeczeństwu, albo też społeczeństwo zmusi ją do podporządkowania się wymogom bezpieczeństwa. Wprawdzie jednostka tworzy własne rozumienie bezpieczeństwa, jego poczucie i odczuwanie, lecz jednostkowe poczucie bezpieczeństwa może być zależne od wielu czynników społeczno-demograficznych, takich jak: płeć, wiek, stan cywilny, wykształcenie, miejsce zamieszkania, poziom ekonomiczny i in.

Ostatnią kwestię, poruszoną w niniejszej pracy, stanowi pytanie o to, jak badać bezpieczeństwo, szczególnie na gruncie teorii faktu społecznego, pamiętając, że E. Durkheim uważał, że: „pierwszą i najbardziej podstawową zasadą jest rozpatrywać fakty społeczne jak rzeczy”³³. Fakty społeczne należy badać nieco inaczej niż inne zjawiska społeczne. „O ile badacz przyrodnik obserwuje zjawiska przyrodnicze, o tyle badacz socjolog nie tylko je obserwuje, lecz stara się je zrozumieć, przeżyć, uświadomić sobie to, co dzieje się w świecie ludzkim także za pomocą wyobraźni i intuicji, stara się dotrzeć do wartości, które są przedmiotem dążeń ludzkich, do subiektywnego sensu i motywów działań. Świat społeczny zatem, bliski nam i jakoś zrozumiały poprzez nasze własne doświadczanie, nie jest i nie może być w identyczny sposób zewnętrzny dla socjologa, jak dla badacza świata zjawisk przyrodniczych”³⁴.

Badając fakty społeczne, należy brać pod uwagę to, że po pierwsze, zjawiska społeczne są rzeczami i powinny być traktowane obiektywnie, czyli jako rzeczy. Socjologia więc nie zajmuje się analizą ideologiczną, analizowaniem idei, ale faktami społecznymi, traktowanymi jako rzeczy. Po wtóre, narzędziami badawczymi socjologii jako nauki o rzeczywistości społecznej winny być obserwacje i analiza faktów. Po trzecie, należy wykluczyć z socjologii wszelkie nieracjonalne, wyobrażeniowe założenia, bo te prowadzą do fałszywej klasyfikacji zjawisk społecznych. Po czwarte, do badania zjawisk społecznych należy podejść bez żadnych uprzedzeń i założeń wynikających z tradycji czy potocznego myślenia, należy „pozwolić mówić samym rzeczom”. Po piąte, badania w socjologii należy rozpocząć od cech dostatecznie zewnętrznych, by były bezpośrednio widzialne, dopiero potem można przejść, w miarę pogłębiania analizy, od obserwacji do istoty rzeczy. Po szóste, socjolog winien korzystać z obiektywnych wskazań dostarczanych przez naukową obserwację zjawisk³⁵. Stosując takie założenia badawcze i metodologię badania bezpieczeństwa, można bezpieczeństwo nazwać faktem społecznym.

Istotne zatem w badaniu bezpieczeństwa jest to, że należy je badać tak jak rzeczy, obserwując je tak, jak należałoby obserwować rzeczy, jednak ta zewnętrzna obserwacja powinna prowadzić do pogłębionych analiz zjawiska bezpieczeństwa, co z kolei powinno prowadzić do zrozumienia istoty samego bezpieczeństwa, zarówno na poziomie makro, jak i mikro.

4. Zakończenie

Kończąc niniejsze rozważania, należy stwierdzić, że zagadnienia bezpieczeństwa nie były przedmiotem analiz socjologii, chociaż na gruncie nauk społecznych były rozpatrywane jako bezpieczeństwo socjalne, które rozwija się jako nauka – pod pojęciem pracy socjalnej. Jednak pojęcie bezpieczeństwa nie było dotychczas rozpatrywane oddzielnie, jako nowe pojęcie socjologiczne.

Brak zainteresowania się socjologii bezpieczeństwem doprowadził do tego, że na gruncie socjologii nie stworzono definicji bezpieczeństwa. Dlatego też, analizując to zagadnienie, należało przyjąć, że bezpieczeństwo należy odbierać takim jakie jest, należy je dogłębnie zrozumieć, a jednocześnie nie należy taktować go jako jednolitego monolitu, tym bardziej, że istnieją różnorodne aspekty bezpieczeństwa, od globalnego, do jednostkowego.

Koncepcja naukowa mogąca wyjaśniać zagadnienie bezpieczeństwa na gruncie socjologii, stworzona przez E. Durkheima, pozwala uznać, że bezpieczeństwo jest faktem społecznym. Badając zatem bezpieczeństwo, należy je traktować tak jak fakty społeczne, a przyjęta metodologia powinna prowadzić do zrozumienia istoty bezpieczeństwa, a tym samym do wykorzystania zagadnień bezpieczeństwa w wielu sferach nauki i praktyki życia codziennego.

dr hab. Eugeniusz Moczuk
Kierownik Zakładu Nauk o Bezpieczeństwie i Kryminalistyki
Wydział Prawa i Administracji
Uniwersytet Rzeszowski

Bibliografia

Cukan K., Polonsky D., Skvrnda F., Sociologicke pohlady na uplnu profesionalizaciu ozbrojenych sil (Vybrane otazky teorie a verejnej mienky), Bratislava, VIA MO SR 2005.
Danielewski F., Interpretacja stanu bezpiecznego, w: Bezpieczeństwo lokalne w opiniach mieszkańców Tarnobrzega, red. J. Dziubiński, E. Moczuk, P. Szulich, J. Żak, Wyd. PWSZ w Tarnobrzegu, Tarnobrzeg 2007.
Durkheim E., Zasady metody socjologicznej, PWN, Warszawa 2000.
Encyklopedia socjologii, red. W. Kwaśniewicz, Oficyna Naukowa, Warszawa 2000.
Fabiś P., Emile Durkheim jako teoretyk kultury, Wyd. Poznańskie, Poznań 2008.
Fabiś P., Zaporowski A., Relatywizm kulturowy – znikający punkt, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 1994, Tom XLVIII, nr 1–2.
Fehler W., O pojęciu bezpieczeństwa państwa, w: Bezpieczeństwo państw i narodów w procesie integracji europejskiej, red. W. Śmiałek, J. Tymanowski, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002.
Hobbes T., Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego, PWN, Warszawa 1954.
Indan F., Sądy wartościujące w etyce Durkheima, Nadbitka z Przeglądu Filozoficznego XLV ¾, Warszawa – Kraków 1949.
Jacher W., Teoria więzi społecznej w socjologii Emila Durkheima, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1973.
Jaroczkin W.I., Sekjuritologia. Nauka o bezopastnosti żizniedejatelnosti, Izdatielstwo Os-89, Moskwa 2000.
Kardaszowa I.B., O katiegorialno-ponjatijnom apparatie tieorii nacionalnoj bezopastnosti, „Rossijskij Sledowatiel” 2005, nr 5.
Moczuk E., Instytucjonalizacja subdyscypliny socjologicznej. Studium instytucjonalizacji socjologii bezpieczeństwa, w: Socjologia administracji in statu nascendi, red. K. Motyka, R. Stec, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2013.
Moczuk E., Socjologiczne aspekty bezpieczeństwa lokalnego, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2009.
Olechnicki K., Załęski P., Słownik socjologiczny, Graffiti BC, Toruń 1998.
Przewodzki E., Bezpieczeństwo militarne państwa – analiza podstawowych pojęć i treści, Departament Bezpieczeństwa Militarnego MON, Wyd. Adam Marszałek, Warszawa 1997.
Skvrnda F., Socialny fenomen bezpecnosti v socasnej spolecnosti (K problematike vyzier v oblasti narodnej a medzinarodnej bezpecnosti), „Policajna Teoria a Prax” 2003, nr 1.
Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1978, t. 1.
Słownik łacińsko-polski, PWN, Warszawa 1982.
Szacki J., Durkheim, czyli ambicje socjologii, w: Filozofia i socjologia XX wieku, red. B. Baczko, WP, Warszawa 1965.
Szacki J., Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe, WN PWN, Warszawa 2006.
Władyka M., Teoria faktu społecznego w systemie socjologicznym Emila Durkheima, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974.
Wozżenikow A.W., Nacionalnaja bezopastnost Rosiji. Mietodołogia kompleksnogo issliedowania i politika obespieczienia, Izdatielstwo RAGS (Rossijskaja Akadiemia Gosjudarstwiennoj Słuzby pri Prezidientie Rossijskoj Fiedieracji), Moskwa 2002.
Zakon Rossijskoj Fiedieracji „O bezopastnosti”, Izdatielstwo Os-89, Moskwa 2005.

Security as a social fact in the theory of Emile Durkheim
One of the security study methods is its analysis based on the theory of social fact created by Emil Durkheim. Social fact is any way to proceed, fixed or not, capable of exerting external coercion on an individual; or in other words: one that is common in a given society, but with its own existence independent of its particular manifestations. Security can therefore be considered a social fact, assuming that it is a reality external to an individualand, which is objective, although subjectively felt, and exerts external coercion on an individual, and has a universal character, independent of particular manifestations.

Tłumaczenie: Autor