Analiza kryminalistyczna na potrzeby sądów i organów ścigania, w oparciu o tradycyjny materiał biologiczny, jak krew i mocz, wymusza na biegłych sądowych przeprowadzanie badań, które wskazują zażycie narkotyków i innych substancji objętych ustawą z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2012 r. poz. 124, z późn. zm.) w krótkim „oknie czasowym”, tj. maksymalnie do 3 dni wstecz. Materiałem biologicznym pozwalającym na retrospekcję w dłuższym „oknie czasowym” są ludzkie włosy (nie zaś tradycyjny materiał biologiczny), które umożliwiają wskazanie obecności substancji na przestrzeni kilku, a nawet kilkunastu miesięcy od ekspozycji.

Pierwsze analizy włosów przeprowadzono w latach 40. XX wieku, zaś zdecydowana intensyfikacja badań przypada na lata 70. i 80. XX wieku. Początkowo koncentrowano się wokół oznaczenia metali ciężkich i pierwiastków metalicznych. Przedmiotem zainteresowania nauk kryminalistycznych w zakresie analiz screeningowych była możliwość oznaczania ksenobiotyków, trucizn pochodzenia organicznego i, co najważniejsze, substancji uzależniających. Badania screeninigowe włosów pozwalają wykrywać metabolity alkoholu – co daje możliwość wskazania osób cierpiących na chorobę alkoholową, jak również identyfikacji osób spożywających alkohol sporadycznie.

Badając segmenty włosa o długości 1cm, przy założeniu, że rosną od 1 cm do 2 cm w ciągu miesiąca, analizujemy poszczególne miesiące i wykrywamy zażywanie (lub nie) przez probanta określonych substancji w określonych jednostkach czasu.

Czas detekcji narkotyków i innych substancji we wspomnianych płynach ustrojowych (tj. krwi i moczu) jest stosunkowo krótki – uwarunkowany metabolizmem probanta, stężeniem substancji i ewentualnym zażywaniem substancji maskujących. Włosy są pozbawione tej wady „czasowej” – ksenobiotyki wbudowują się trwale w ich strukturę i pozostają w niezmienionej postaci przez okres do 2 lat.

Za ilość wystarczającą do badań przyjmuje się około 50–150 mg włosów (kępka odpowiadająca grubości ołówka) – w zależności od długości włosów – ściętych tuż przy skórze. Należy jednocześnie podkreślić, iż w przypadku badań screeningowych nie ma konieczności dostarczenia włosów wraz z cebulkami (próbki tego rodzaju są niezbędne do wykonania badań DNA). Co niezwykle istotne, również pojedynczy włos nie jest wystarczającym materiałem do przeprowadzenia badania typu screeningowego (przeciwnie niż w przypadku DNA, gdzie wystarczy jeden włos wraz z cebulką). Należy zwrócić uwagę także na fakt, iż mówimy tu nie tylko o owłosieniu na głowie – analizie poddawane są również włosy z klatki piersiowej, ramion i innych miejsc, również intymnych.

Pobrana próbka nie wymaga specjalnego zabezpieczenia, jednakże należy pamiętać, żeby na materiale dostarczanym do laboratorium dało się rozpoznać miejsca odcięcia włosów od skóry głowy, co jest szczególnie ważne w przypadku konieczności ustalenia czasu zażywania substancji.

Maksymalna długość włosów nadających się do badań to 24 cm, co odpowiada okresowi retrospekcji do ok. 2 lat. Po upływie tego okresu może bowiem nastąpić otwarcie się łusek włosów i wypłukanie substancji wbudowanych w ich strukturę. Dostarczone próbki są przechowywane w laboratorium kryminalistycznym w folii aluminiowej, w miejscu nienasłonecznionym. Najbardziej reprezentatywna próbka powinna być pobrana z tylnej części głowy (części potylicznej) – wówczas otrzymamy materiał charakteryzujący się najmniejszą zmiennością czynników (np. amplituda wzrostu, wpływ płci i procesów starzenia) na materiał.

Oto wybrane przykłady wykorzystania analizy włosa z opinii biegłych sądowych Instytutu Ekspertyz Kryminalistycznych Analityks w Poznaniu.

  Przykład 1.    Lekarz Elżbieta G. we wrześniu 2014 r. traci przytomność po spożyciu wina i odzyskuje ją po kilku godzinach poza miejscem zamieszkania. Ślady na ciele wskazują na pobicie – Elżbieta G. zgłasza się do Zakładu Medycyny Sądowej na obdukcję. Jej podejrzenia dotyczą męża, z którym jest w trakcie procesu rozwodowego, i który prawdopodobnie podał jej tzw. „pigułkę gwałtu”. W marcu 2015 r. Elżbieta G. zgłasza się do Instytutu Ekspertyz Kryminalistycznych Analityks w Poznaniu w celu pobrania włosów i wykonania analizy screeningowej. Ekspert, po przeprowadzonych badaniach na około 6-centymetrowej próbce włosów, potwierdza, iż w badanych ekstraktach wykonanych z pobranych włosów wykryto obecność GHB (kwas ɤ – hydroksymasłowy) – składnik tzw. „pigułki gwałtu”, podany przypuszczalnie w czasie sugerowanym przez Elżbietę G., tj. we wrześniu 2014 r.

  Przykład 2.    W grudniu 2014 r. babcia małoletniej Weroniki P. (lat 4) przesyła do badań materiał w postaci włosów. Analiza fizykochemiczna wykazuje obecność m.in. amfetaminy i GHB (kwas ɤ – hydroksymasłowy) – składnika tzw. „pigułki gwałtu”, wskazując jednocześnie na czas zażywania/podawania pół roku wstecz. Ekspert, w celu potwierdzenia wyników, w styczniu 2015 r. osobiście pobiera materiał do badań z potylicy dziecka i wykonuje powtórną analizę uwierzytelniającą poprzednie wyniki. Dzięki badaniu zostaje wszczęte postępowanie w prokuraturze i sądzie rodzinnym.

Opierając się na danych statystycznych Instytutu Ekspertyz Kryminalistycznych Analityks w Poznaniu, warto podkreślić, że najczęstszym oznaczeniom we włosach podlegają następujące środki odurzające:

• amfetamina (w tym metamfetamina),
• barbiturany,
• benzodiazepiny,
• kannabinoidy (THC),
• kokaina,
• metadon,
• opioidy (kodeina, morfina, heroina itp.),
• fencyklidyna (PCP),
• syntetyczne kannabinoidy (K2, Spice),
• MDMA (ecstasy),
• LSD.

Poza wymienionymi związkami coraz częstszym oznaczeniom podlegają również środki odurzające wchodzące w skład tzw. „narkotyków projektowanych” – tzw. dopalaczy.

Na podstawie ww. raportu statystycznego przykładowe granice oznaczalności dla włosów laboratoriów Zakładu Chemii Instytutu Ekspertyz Kryminalistycznych Analityks kształtują się następująco:

• morfina i 6-acetylomorfina – 0,2 ng/ml
• amfetamina, metamfetamina, MDA, MDMA, MDEA – 0,2 ng/ml
• kokaina i benzoiloekgoniny – 0,5 ng/ml
• delta-9-tetrahydrokanabiniol – 0,1 ng/ml

Analiza włosów z użyciem chromatografu gazowego firmy Shimadzu model GC/MS 2010 Plus sprzężonego z detektorem mas QP 2010 Ultra musi być poprzedzona usunięciem substancji pochodzących ze środowiska z próbki włosów – włosy poddawane są dwukrotnemu myciu chlorkiem metylenu.

Proces homogenizacji włosa jest poprzedzony suszeniem w temperaturze pokojowej, zaś w celu prawidłowej homogenizacji próbkę włosów uprzednio tnie się na odcinki 1–2 mm, a następnie mieli w młynie kulowym. Ekstrakcje przeprowadza się z użyciem rozpuszczalników selektywnych dla różnych związków.

Wykorzystanie analiz włosów

Wykorzystanie włosów jako materiału analitycznego ma coraz częstsze zastosowanie na dużą skalę m.in. w procesie rekrutacji – ze szczególnym uwzględnieniem badań przedstawicieli zawodów zaufania publicznego, tj. m.in. lekarzy, wojskowych czy policjantów. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż okresowe badania, również służb mundurowych, obejmują w standardowym postępowaniu badanie m.in. moczu, które pozwala na wykrycie zabronionych substancji w czasie maksymalnie 3 dni od zażycia. Ponadto badania moczu obarczone są dużym błędem wynikającym z prostych metod zafałszowania próbek.

Osoby rekrutowane – badanie pozwala na identyfikację nie tylko osób uzależnionych, ale również jednostek, które przyjmują substancje odurzające okazjonalnie – w badaniu moczu mogą maskować zażycie owych substancji (brak możliwości kontroli probanta w czasie pobierania/oddawania moczu). Nie sprecyzowano dotychczas limitów oznaczalności związków substancji we włosach, jednakże zafałszowanie wyników analiz włosów jest zdecydowanie trudniejsze. Zafałszowanie jest możliwe po zastosowaniu np. agresywnych zabiegów fryzjerskich czy kosmetyków (m.in. farb rozjaśniających włosy), które powodują, że np. stężenie Etg we włosach zmniejsza się o 85%.

Analiza włosów jest również bardzo użyteczną metodą weryfikacji powodzenia kuracji alkoholowej bądź wskazującą/potwierdzającą problem nadmiernego spożywania alkoholu. Analogicznie do badania określającego okres zażywania narkotyków, w analizie włosów stężenie Etg na długości 1 cm odpowiada 1 miesiącowi. Rekomendowany czas detekcji alkoholi to maksymalnie 3 miesiące. Nawyki alkoholowe są określane miarą stężenia Etg we włosach.

  Przykład   

Analiza włosa jako nie tylko komplementarna do wyników badań płynów ustrojowych, ale jako główna analiza w niektórych krajach jest stosowana na dużą skalę w wielu dziedzinach. W Niemczech m.in. przy pobraniu włosów o długości 12 cm w okresie 1 roku przed ubieganiem się o prawo jazdy wyklucza się jakąkolwiek obecność środków odurzających we włosach kandydatów. Podobne procedury mają zastosowanie w stosunku do osób ubiegających się o powtórny egzamin na prawo jazdy.

Ustawodawstwo włoskie przewiduje badania włosów o długości 4–5 cm wśród kandydatów na kierowców, ze szczególnym uwzględnieniem badań na obecność kokainy i opiatów.

W Stanach Zjednoczonych od 23 lat w standardowych umowach zatrudnienia pracowników sektora bezpieczeństwa publicznego i innych sektorów rządowych, a więc policji, wojska, służb państwowych, stawia się warunek okresowych badań włosów na obecność środków zakazanych. Obejmuje to również koncerny zatrudniające kilka tysięcy pracowników – ze szczególnym uwzględnieniem sekcji transportu.

  Przykład   

W 2013 r. międzynarodowy koncern sekcji transportu złożył w Instytucie Ekspertyz Kryminalistycznych w Poznaniu zlecenie analiz włosów pracowników, mających podpisane kontrakty (m.in. kierowców tras międzynarodowych i administracja), w zakresie uzależnienia od substancji objętych ustawą z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, jak i uzależnienia alkoholowego. Biegli wskazali zagrożenia u 2 probantów – w oznaczanych próbkach włosów wykryto m.in. metamfetaminę, u 3 innych – problemy z alkoholem.

Wymiana pokoleniowa, i co za tym idzie, zmiana standardów zachowań wymaga wypracowywania nowych metod. W tym kontekście analiza płynów ustrojowych wydaje się niewystarczająca – w opozycji do rosnącej ilości pojawiających się modyfikacji tzw. dopalaczy i innych środków objętych ustawą z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii. Wykorzystanie instrumentów o wysokiej czułości [chromatografia gazowa sprzężona ze spektrometrią mas (GC-MS), chromatografia gazowa sprzężona z tandemową spektrometrią mas (GC-MS-MS), chromatografia cieczowa sprzężona z tandemową spektrometrią mas (LC-MS-MS), chromatografia cieczowa sprzężona z wysokosprawną spektrometrią mas (LC-MS)], sprawia, że materiał badawczy, jakim są włosy, daje szerokie możliwości zebrania istotnych informacji o historii zażywania zakazanych substancji czy ewentualnej kuracji kandydatów i funkcjonariuszy służb mundurowych.

Badanie włosów pozwala ustalić rekonstrukcję zdarzeń, mechanizm leczenia, a także zapobiegać sytuacjom, w których funkcje decyzyjne powierzane są nieodpowiednim osobom (których stan zdrowia uniemożliwiałby prawidłowe wykonywanie powierzonych obowiązków). Idąc śladem państw Europy Środkowej oraz USA, niezbędne wydaje się wprowadzenie nowych przepisów legislacyjnych, dających, już na wstępnym – przesiewowym etapie rekrutacji, możliwość wyeliminowania zagrożeń dla środowisk mundurowych, a w dalszej kolejności jej modernizację i ulepszanie.

mgr Katarzyna Pilarska-Żabińska
Instytut Ekspertyz Kryminalistycznych Analityks w Poznaniu

  mgr Katarzyna Pilarska-Żabińska   – Prezes Zarządu i Dyrektor Zarządzający Instytutu Ekspertyz Kryminalistycznych Analityks w Poznaniu, Członek Rady Naukowej Instytutu w strukturze organizacyjnej Pracowni Analiz Włosów, Biegły Sądowy przy SO w Poznaniu, absolwentka podyplomowych Studiów Kryminalistyki Katedry Kryminalistyki Uniwersytetu Wrocławskiego, absolwentka Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Wrocławskiego, stypendysta studiów Erasmus Universiteit Rotterdam oraz Leiden University (Holandia).

Hair as analytical material in forensic examinations. Use of screening examinations of hair in uniformed services recruitment
Accessibility and universality of psychotropic substances require using new recruitment tools – especially in uniformed services and professions of public trust. The author indicates a possibility to use screening examinations for the purpose of recruitment as it is widely done in uniformed services of Central Europe and the United States of America. Such examinations facilitate defining event reconstructions, mechanism for treatment and following highly developed countries, implementing new legislative processes that make it possible during recruitment to eliminate individuals who can pose a threat not only to uniformed services but also to society in the future.

Tłumaczenie: Joanna Łaszyn, WP CSP