W dniu 14 grudnia 2018 r. Sejm uchwalił nowelizację ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji¹, zwiększając podstawowe uprawnienia policjantów w ten sposób, że poszerzył ich kompetencje związane z realizacją niektórych dotychczasowych uprawnień i wprowadził nowe, do tej pory niestosowane.
W obecnym brzmieniu art. 15 ust. 1 tej ustawy określa 9 podstawowych uprawnień policjantów realizowanych wobec obywateli w związku z wykonywaniem czynności wymienionych w art. 14, tj.: czynności operacyjno-rozpoznawczych, dochodzeniowo-śledczych i administracyjno-porządkowych, realizowanych przez Policję w granicach swych zadań, oraz czynności wykonywanych na polecenie sądu, prokuratora, organów administracji państwowej i samorządu terytorialnego w zakresie, w jakim obowiązek ten został określony w odrębnych ustawach.

Spośród dotychczasowych uprawnień, takich jak legitymowanie, zatrzymanie, przeszukanie osób, nowelizacją została objęta kontrola osobista, przeglądanie zawartości bagaży i sprawdzanie ładunku w portach, na dworcach oraz w środkach transportu lądowego, powietrznego i wodnego. Ponadto ustawodawca wprowadził nowe dodatkowe uprawnienia dla policjantów, a mianowicie wydawanie osobom poleceń określonego zachowania i sprawdzanie prewencyjne wskazanych w przepisach prawnych kategorii osób.

W rezultacie należy stwierdzić, że dokonane zmiany bardziej szczegółowo określiły granice znowelizowanych lub dodanych uprawnień, a także sposoby, zasady, tryb i dokumentowanie związane z ich realizacją. W ten sposób policjanci otrzymali „narzędzia” pozwalające na lepszą skuteczność w zapewnieniu bezpieczeństwa i porządku publicznego, bezpieczeństwa obywateli i ochrony mienia. Bliższe przedstawienie przedmiotowych uprawnień w niniejszym artykule pozwoli zwiększyć wiedzę policjantów i obywateli w tym zakresie, a tym samym zapobiec wielu błędom i nieporozumieniom związanych z ich stosowaniem.

Kontrola osobista

W pracy policyjnej zdarzają się sytuacje, które wymagają od policjanta szerokiej wiedzy, aby potrafił podjąć szybką i trafną decyzję, jakie czynności może i powinien wykonać wobec obywatela. To szczegóły decydują o tym, czy może on przeprowadzić sprawdzenie prewencyjne, kontrolę osobistą czy przeszukanie osoby. Typowym przykładem takiej sytuacji będą czynności w sytuacji ujęcia obywatelskiego i przekazania Policji prawdopodobnego sprawcy kradzieży artykułów w sklepie. Policjanci wykonujący czynności nie zawsze otrzymują dowody kradzieży. Przeważnie jest to nagranie monitoringu sklepowego lub oświadczenie personelu sklepu, że osoba oglądała określone przedmioty lub dotykała ich, po czym szybko chciała opuścić sklep, gdy już oglądanych przedmiotów nie było na półce. Dodatkowo osoba taka swoją tożsamość określa na podstawie oświadczenia o danych personalnych, zaprzecza wszystkiemu i odmawia zgody na wykonanie jakichkolwiek czynności wobec niej. Wtedy często u policjanta pojawia się pytanie: czy może on dokonać kontroli osobistej ukierunkowanej na ujawnienie przedmiotów zgłaszanych przez personel jako skradzione, czy powinien wykonać przeszukanie osoby w związku z podejrzeniem o popełnienie wykroczenia lub przestępstwa kradzieży? Następnie, gdy będzie miał wątpliwości co do tożsamości tej osoby i podejmie decyzję o jej zatrzymaniu i przewiezieniu do siedziby komisariatu lub komendy, czy nie powinien przeprowadzić sprawdzenia prewencyjnego celem znalezienia i odebrania przedmiotów, takich jak broń i inne, których użycie ze względu na ich właściwości może spowodować zagrożenie dla życia i zdrowia lub bezpieczeństwa?

Aby odpowiedzieć szybko i trafnie na takie i podobne pytania, konieczna jest aktualna wiedza z zakresu przeprowadzania kontroli osobistej.

Podstawy prawne podjęcia i realizacji kontroli osobistej zawiera art. 15 ust. 1 pkt 5 ustawy o Policji², w myśl którego jest ona przeprowadzana wobec obywatela:

w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary,
w celu znalezienia:

– broni lub innych niebezpiecznych przedmiotów mogących służy

– do popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary lub

– przedmiotów, których posiadanie jest zabronione, lub mogących stanowi

– dowód w postępowaniu prowadzonym w związku z realizacją zadań, o których mowa w art. 1 ust. 2 pkt 1, 2, 3a, 4, 4a, 6 i 7, oraz przepisów innych ustaw określających zadania Policji lub

– przedmiotów podlegających przepadkowi w przypadku uzasadnionego przypuszczenia posiadania przez osobę broni lub takich przedmiotów lub uzasadnionego przypuszczenia ich użycia do popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kar.

Pełne zrozumienie tak określonej podstawy prawnej wymaga zdefiniowania wyrażenia „w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary”, a ściślej ujmując wyrażeń: „uzasadnione podejrzenie” i „czyn zabroniony”. Pierwsze z nich jest definiowane w literaturze przedmiotu jako wewnętrzne przekonanie policjanta oparte na dowodach lub poszlakach (faktach niebędących dowodami) oraz doświadczeniu życiowym i zawodowym, wskazujących, że określona osoba w konkretnej sytuacji mogła dokonać czynu zabronionego i najprawdopodobniej go dokonała³. Natomiast „czyn zabroniony” – to zachowanie osoby o znamionach określonych w ustawie karnej⁴, mające postać przestępstwa lub wykroczenia.

Zasady i sposób realizacji tego uprawnienia określa art. 15d ustawy o Policji. Zgodnie z ust. 1 tego przepisu kontrola osobista polega na sprawdzeniu:

zawartości odzieży i obuwia osoby poddawanej kontroli osobistej, zwanej dalej ,,osobą kontrolowaną’’ i przedmiotów, które znajdują się na jej ciele, bez odsłaniania przykrytej odzieżą powierzchni ciała;
zawartości podręcznego bagażu oraz innych przedmiotów, które posiada przy sobie osoba kontrolowana;
zawartości odzieży i obuwia osoby kontrolowanej i przedmiotów, które znajdują się na jej ciele, z odsłonięciem przykrytych odzieżą powierzchni ciała w celu oraz w zakresie niezbędnym do odebrania broni lub przedmiotów, o których mowa w art. 15 ust. 1 pkt 5, w przypadku gdy ujawniono ich posiadanie przez osobę kontrolowaną podczas sprawdzenia, o którym mowa w pkt 1 lub 2 i gdy do ich odebrania nie jest wystarczające zastosowanie czynności określonych w pkt 1 i 2;
jamy ustnej, nosa, uszu oraz włosów osoby kontrolowanej;
miejsc intymnych osoby kontrolowanej, w szczególnie uzasadnionych przypadkach.

Przepisy prawne nakładają na osobę kontrolowaną obowiązek umożliwienia policjantom dokonania czynności objętych kontrolą osobistą⁵.

Sprawdzenia, o którym mowa w art. 15d ust. 1 pkt 1–3 ustawy o Policji, policjant może dokonać wzrokowo, manualnie lub z wykorzystaniem psa służbowego lub środków technicznych niezbędnych do wykrywania materiałów i urządzeń, których posiadanie jest zabronione, w szczególności broni, materiałów wybuchowych, środków odurzających, substancji psychotropowych i ich prekursorów. Natomiast sprawdzenie, o którym mowa w art. 15d ust. 1 pkt 4 i 5 ustawy
o Policji – policjant powinien wykonać wzrokowo lub manualnie⁶. Sprawdzenie manualne polega na zbadaniu zawartości odzieży osoby poprzez dotykanie jej opuszkami palców. Podczas wykonywania tej czynności policjanci wykazują daleko idącą ostrożność i zanim sprawdzą tą metodą kieszenie osoby, rozchylają je palcami i zaglądają, czy nie ma w nich niebezpiecznych ostrych przedmiotów (np. igieł, skalpeli itp.), natomiast w sytuacji stwierdzenia, że osoba może być chora zakaźnie, do takiego sprawdzenia wykorzystują przedmioty wyposażenia służbowego, jak: futerał od kajdanek lub notatnik, aby poprzez dotykanie takimi przedmiotami odzieży osoby ustalić, czy nie znajdują się w niej ostre, niebezpieczne i ewentualnie zakażone rzeczy. Czynności kontroli osobistej policjant powinien dokonać w sposób możliwie najmniej naruszający dobra osobiste osoby kontrolowanej oraz w zakresie niezbędnym w danych okolicznościach do zrealizowania celu dokonywanej kontroli⁷. Podczas sprawdzenia, o którym mowa w art. 15d ust. 1 pkt 3 i 5 ustawy
o Policji, osoba kontrolowana powinna być częściowo ubrana. Policjant najpierw sprawdza część odzieży, a przed sprawdzeniem kolejnej części umożliwia osobie kontrolowanej włożenie odzieży już sprawdzonej⁸.

(...)

podinsp. Leszek Dyduch
Zastępca Kierownika
Zakładu Służby Prewencyjnej CSP

asp. szt. Mariusz Trojanowski
Zakład Służby Prewencyjnej CSP

Pełna wersja artykułu "Więcej uprawnień do policjantów" w pliku PDF