Wstęp

We współczesnym świecie istnieją zagadnienia obejmujące swym zasięgiem szeroko rozumiane poczucie bezpieczeństwa. Wielu naukowców prowadzi badania w zakresie całego spektrum zagrożeń bezpieczeństwa, poczynając od charakteru ogólnego bezpieczeństwa po szczegółowy zakres jego oddziaływania. Powielanie w przedmiotowym opracowaniu wszystkich obszarów zagrożeń bezpieczeństwa wydaje się niezasadne, ponieważ wiele artykułów naukowych z tego zakresu przedstawiło już ogólny podział i obszary, w jakich jednostka może spotkać się z niebezpieczeństwem w codziennym życiu – w danej chwili lub w perspektywie realizacji celów życiowych.

Przedmiotem analizy niniejszego opracowania są zagadnienia obejmujące wybrane teorie bezpieczeństwa, które korelują z problematyką zagrożeń przestępczością. Zjawisko społeczne, jakim jest przestępczość, nie może pozostać bez realizacji zadań naukowych w tym zakresie. Ogólne jej ujęcie mówi o czynach, które w czasie obowiązywania przepisów prawa są zabronione i stanowią zagrożenie dla obywateli danej jednostki terytorialnej oraz dla porządku prawnego. Badania obejmują również zakres zagrożeń, jaki stanowi liczba osób popełniających przestępstwo w stosunku do obszaru i liczby ludności na terenie, gdzie zostaje popełniona. Tak sformułowany przedmiot opracowania, pozwala na zadanie pytania badawczego, jaki jest wpływ teoretycznych badań w dziedzinie bezpieczeństwa na analizę zagrożeń w związku z zadaniem ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego realizowanego przez służby porządku publicznego.

Jako metodę badawczą przyjęto analizę dostępnych źródeł literaturowych w przedmiocie badań nad przestępczością. W opracowaniu skupiono się na wybranych teoriach dotyczących przyczyn przestępczości, korzystając z bogatego zasobu publikacji odnoszących się do tego zagadnienia.

Przestępstwo, przestępczość i przestępca to trzy podstawowe płaszczyzny badawcze w kryminologii, ściśle ze sobą powiązane¹. Profesor Leszek Wilk (przedmiotem jego badań jest przestępczość gospodarcza) stwierdza, że punktem centralnym w badaniach kryminologicznych jest przestępstwo, niemniej jednak szukamy pewnego punktu uogólnienia i naukowcy przyjmują w swoich badaniach obszar zamknięty pewną wielością przestępstw. Stwierdza również, że uwaga badaczy skupiona jest na sumie przestępstw już popełnionych bądź zagrażających, oraz że nauka w tym zakresie bywa ograniczana ramami rodzajowymi².

Teoria źródeł przestępczości

Poszukiwanie przyczyn przestępczości zawsze jest związane z zachowaniem jednostki, jej cechami wrodzonymi, nabytymi umiejętnościami czy środowiskiem, w którym się wychowała i przebywała. Nauka wskazuje, że przyczyny przestępczości tkwią w cechach psychicznych i fizycznych człowieka³. Psychologia zdrowia, stworzona przez Freuda, określana jako psychoanaliza, pierwszych przyczyn przestępczości poszukiwała w zaburzeniach stosunków w rodzinie. To nie Zygmunt Freud szukał w tym przyczyn przestępczych zachowań, ale jego następcy te zachowania i osobowość przestępcy przyjęli za główne nurty badawcze w swoich pracach. Koncepcje utworzone przez naukowców obejmowały m.in. mechanizmy związane z zachowaniem jednostki dążącej do popełnienia czynu zabronionego. Zakładali, że przestępcy chcieli zostać ukarani, dlatego poczucie winy jest elementem wpływającym na dokonanie czegoś zabronionego. Inne założenie badawcze przyjmowało stwierdzenie o potrzebie schwytania jednostki, gdyż obawia się ona, że będzie zdolna do jeszcze gorszych czynów. Zgodnie z inną teorią sprawca dopuszcza się czynu zabronionego, ponieważ jego rozwój był zaburzony i nie wykształciła się, odpowiednio dostosowana społecznie, struktura osobowości – ja. Wśród założeń znajdowała się również koncepcja wskazująca, że popełnienie czynu zabronionego jest rekompensatą jednostki za brak zaspokojenia potrzeb w środowisku rodzinnym. Poszukiwania obejmowały również obszar motywowany chęcią uzyskania akceptacji  i miłości osób znaczących. Jedno z założeń koncentrowało się na związku z wadliwym wykształceniem się ego i superego. Powstała również teoria, że jednostka popełnia przestępstwa, gdyż ma zbyt rozwinięte superego, które nie pozwala na zaspokojenie żądań sfery id⁴. W badaniach zapoczątkowanych jeszcze w ubiegłym stuleciu zdecydowanie najczęściej wskazywano przyczyny społeczno-ekonomiczne przestępczości, takie jak bezrobocie i ubóstwo. Stwierdzono, że przyczyny przestępczości leżą w sferze zjawisk makrospołecznych, nie zaś po stronie jednostkowych, np. psychologicznych uwarunkowań działania przestępców. Inne wnioski wskazywały również, że wzrost przestępczości powodują zbyt łagodne wyroki dla przestępców⁵. Szczególnie dotyczyło to osób nieletnich, w przypadku których badania wykazały, że 50% respondentów wskazywało, iż najważniejszą przyczyną jest „poczucie bezkarności młodocianych, którzy wiedzą, że grozi im co najwyżej osadzenie w poprawczaku”⁶.

Naukowcy stwierdzają, że charakterystyczne dla większości przestępców cechy psychiczne obejmują ubogie życie wewnętrzne, impulsywne, powstające bez zastanowienia, reakcje emocjonalne na bodźce z otoczenia, a tym samym niestabilność emocjonalną, dezorganizację wewnętrzną, lekkomyślność, nieobliczalność⁷. Obawy budzi duży odsetek sprawców czynów przestępczych, którzy uczestniczą w takich kategoriach przestępstw, jak: włamania, kradzieże mienia społecznego, rozboje i gwałty. Przestępczość nieletnich jako problem społeczny nosi w sobie znaczny potencjał niebezpieczeństwa, większy niż pozostałe odmiany przestępczości. Wejście nieletnich na drogę przestępstwa pozostawia trwałe deformacje osobowości bardzo trudne do naprawienia w wieku dojrzałym⁸. Nauka przyjmuje, że przyczyny przestępczości osób niepełnoletnich związane są z zaburzeniami zdrowia psychicznego dziecka lub jego rodziny, a także z zaniedbaniem wychowawczym oraz wpływem środowiska. Jedną z przyczyn przestępczości wśród nieletnich jest również niewydolność funkcjonalna instytucji opiekuńczo-wychowawczych⁹.

Elementy procesu wykrywczego

Proces wykrywania sprawców przestępstw opiera się na elementach postępowania karnego, spełniających jego podstawowe cele, w tym przede wszystkim wykrycie sprawcy czynu zabronionego oraz zebranie dowodów dla sądu. Jest to elementarny obowiązek każdej ze służb porządku publicznego, która pod nadzorem organu ścigania, jakim jest prokurator, otrzymała narzędzia procesowe do wykrywania sprawców przestępstw i właściwego procesowego dokumentowania tych czynności. Niemniej jednak należy zwrócić uwagę, że same czynności procesowe wystarczą do wykrycia sprawcy ujętego na gorącym uczynku lub w bezpośrednim pościgu oraz sprawcy, którego rozpoznaje ofiara, pokrzywdzony. Co jednak należy zrobić, kiedy na miejscu zdarzenia brak jakichkolwiek śladów wskazujących na sprawcę? Prowadzimy oględziny miejsca, szukamy kamer monitoringu, przeszukujemy otaczający teren, pytamy sąsiadów i wykonujemy wiele innych czynności niezbędnych do właściwego poprowadzenia czynności wykrywczych. Jak wskazuje profesor Ewa Gruza: „W praktyce organów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i porządek publiczny niejednokrotnie zachodzi potrzeba dyskretnego zdobywania informacji oraz poufnego monitorowania zachowani osób podejrzewanych o popełnianie przestępstw”¹⁰.

Takie sformułowanie odkrywa przed nami metody, które pomagają uzyskiwać informację w prowadzonych czynnościach operacyjno-rozpoznawczych. Zanim jednak dowiemy się, jak z tych czynności uzyskać dowody do postępowania przygotowawczego, a jak się ich „broni” w postępowaniu głównym, należy zdefiniować obszary tego dyskretnego¹¹ poszukiwania informacji o miejscu, osobie, zachowaniu, działaniu, używaniu środków komunikacji teleinformatycznej i innym ludzkim zachowaniu we współczesnym świecie.

Posługiwanie się kompetencjami przez służby policyjne, specjalne, ochrony bezpieczeństwa czy porządku publicznego, ma wpływ na sposób i możliwości korzystania z praw i wolności jednostki. Stąd też ich aktywność zawsze budziła i wciąż budzi emocje. Z jednej strony akceptujemy ich pracę, gdy złapią przestępcę, udaremnią zamach terrorystyczny lub odnajdą zaginioną osobę. Z drugiej zaś krytykujemy, gdy podejrzenia padają na osobę niewinną, albo zostajemy zatrzymani z uwagi na jakąś „drobną” sprawę popełnioną wcześniej, o której nikt już właściwie nie powinien pamiętać. Niekiedy powodem słusznej krytyki jest oczywiste dla wszystkich nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków, niewykonanie jakiejś czynności czy też uczynienie tego w sposób niewłaściwy¹².

Wśród kompetencji tychże służb szczególny charakter mają czynności operacyjno-rozpoznawcze. Budzą one ciekawość i rodzą wiele pytań, co w pierwszym rzędzie wynika z ich (w znacznej mierze) niejawnego charakteru, a tym samym pewnej tajemniczości. To zaś, co ukryte, rodzi samo w sobie pokusę odkrycia i skomentowania. Ciekawość jest wszakże cechą ludzką. Można wręcz zażartować, że w tym wypadku łączy ona zarówno funkcjonariuszy zbierających informacje, jak i komentatorów (recenzentów) ich działań¹³. Nakłada się na to znaczna liczba publikacji (literatury) o tematyce kryminalnej i szpiegowskiej, której autorzy „dodają” do standardowego katalogu działań formacji porządku i ochrony bezpieczeństwa takie, które rozpalają emocje i mają sprawiać wrażenie nieograniczonych możliwości w pracy tych służb. Nie bez wpływu na ocenę społeczną w tym zakresie są również enuncjacje osób, które były związane ze służbami albo badają naukowo ich aktywność, i tym samym przekaz tych osób (choć nie zawsze prawdziwy) uznawany jest za wiarygodny. Tymczasem to, że istnieje (jak wynika wprost ze wspomnianych wyżej „źródeł”) techniczna możliwość podsłuchania każdego telefonu, śledzenia każdej osoby 24 godziny na dobę i przejęcia jej komputera, nie oznacza, że tak wygląda bieżąca praca każdego policjanta, funkcjonariusza ABW lub agenta CBA, realizującego czynności operacyjno-rozpoznawcze¹⁴.

W każdym prawodawstwie istnieją bowiem ograniczenia formalne i faktyczne dla pozyskiwania informacji (danych) i korzystania z nich. Wynikają one z norm ustrojowych, ustawowych, orzecznictwa sądowego, a wreszcie możliwości technicznych i zdolności ludzkich¹⁵.

Teoria badawcza profesora leszka wilka

W historycznych analizach dokumentów L. Wilk odnajduje zapisy, że pierwsze próby ujmowania w syntetyczne definicje zjawiska polegającego na dokonywaniu przestępstw skierowanych przeciwko ponadindywidualnym interesom gospodarczym zostały podjęte jeszcze w dziewiętnastym wieku, dokładnie zaś w 1872 r., kiedy to E.C. Hill wygłosił cykl wykładów zatytułowanych „Kryminalni kapitaliści”. Samo zaś pojęcie „przestępczość gospodarcza” jest terminem, który podobnie jak termin „prawo karne gospodarcze” funkcjonuje od lat trzydziestych dwudziestego wieku. W owym czasie wykształciły się dwie konkurencyjne wobec siebie koncepcje przestępczości gospodarczej: jedna kontynentalna – przedmiotowa, zapoczątkowana przez K. Lindemana i rozwijana dalej głównie przez naukę niemiecką, następnie zaś przejęta przez doktrynę prawa większości państw europejskich – oraz druga amerykańska – podmiotowa, wprowadzona do nauki przez E.H. Sutherlanda, autora monografii „White Collar Crime” („Przestępczość białych kołnierzyków”), rozwijana dalej w państwach o anglosaskiej tradycji prawnej. W swoich rozważaniach L. Wilk stwierdza, że przedmiotowe koncepcje przestępczości gospodarczej kładły akcent na charakter czynów, podmiotowe natomiast interesowały się raczej cechami sprawców¹⁶. Przeprowadzone badania wskazują, że za cechy przestępczości gospodarczej, dostrzegane we wszystkich jej koncepcjach, uznaje się przede wszystkim:

– brak w działaniach sprawców przemocy, a jako strona podmiotowa występuje działanie, które ma pozory legalności, a polega na nadużywaniu instytucji życia gospodarczego;

– poważne straty materialne i niematerialne jako następstwa takich działań, przy czym te ostatnie wykraczają niekiedy poza sferę życia gospodarczego (np. w przypadku korupcji);

– ofiary to działy i instytucje systemu gospodarczego;

– stosunkowo znaczna liczba sprawców rekrutuje się z wyższych warstw społecznych¹⁷.

Koncepcje przestępczości gospodarczej L. Wilk ujmuje następująco: administracyjne, dziennikarskie, profesjonalne i marksistowskie. Ujęcie administracyjne kładzie akcent na dobra chronione prawem, które są atakowane czynami sprawców. Czołowym przedstawicielem takiego modelu definiowania jest K. Tiedemann, który twierdzi, że przestępczość gospodarcza składa się z zakazanych przez prawo zachowani, które uderzają w ponadindywidualne interesy gospodarcze, przy czym istota tych czynów sprowadza się do wykorzystywania zaufania niezbędnego do prowadzenia działalności w obrocie gospodarczym. Czyny te mają być zwrócone przeciwko obowiązującemu systemowi gospodarczemu.

W ujęciu zwanym dziennikarskim widoczne jest podłoże socjologiczne, gdyż stanowi ono przejaw dziennikarskiej tradycji poszukiwania sensacji, wykrywania i śledzenia afer. Cechą charakterystyczną koncepcji dziennikarskich jest rozszerzenie pola obserwacji, wychodzenie poza czynniki tradycyjnie określane jako kryminalne, co umożliwiło wykazanie powiązań natury przestępczej między światem mafijnym a legalnymi strukturami finansowymi. Pozwoliło to także na skoncentrowanie się na sprawcach przestępstw gospodarczych i pokazanie, że są to często osoby szanowane, zajmujące wysoką pozycję w hierarchii społecznej. Niektórzy autorzy są zdania, że wadą ujęcia dziennikarskiego jest nadmierne przesunięcie ciężaru z czynu na osobę sprawcy. Kolejna grupa teorii przestępczości gospodarczej odwołuje się do kryterium profesjonalizmu w prowadzeniu działalności rynkowej, stąd stosują one nazwę „przestępczość przedsiębiorstw”. Czołową przedstawicielką tych koncepcji jest M. Delmas-Marty, która zwraca uwagę, że przedmiotem przestępczości gospodarczej są głównie zachowania członków przedsiębiorstw, które godzą w porządek finansowy, ekonomiczno- społeczny oraz poziom życia danego społeczeństwa. Jak się podkreśla, w krajach o rozwiniętej gospodarce wolnorynkowej około 75% poważnych przestępstw gospodarczych popełnianych jest w związku z działalnością przedsiębiorstw. Poprzez wskazanie na okoliczność działania sprawcy w strukturach przedsiębiorstwa do przestępczości przedsiębiorstw zaliczana jest szeroka gama czynów, m.in. przeciwko środowisku, bezpieczeństwu pracy czy konsumentom.

Ostatnia grupa teorii powstała pod wpływem ideologii marksistowskiej. Kładą one akcent na proceder przestępczego wyzyskiwania klas społecznych o niskim statusie materialnym przez tzw. klasy posiadające.

Jak widać, niektóre z przedstawionych ujęć przestępczości gospodarczej, zwłaszcza dziennikarskie i profesjonalne, mimo że zaklasyfikowane są do ujęć zasadniczo przedmiotowych, to jednak zwracają też uwagę na czynniki podmiotowe. Za pierwszą nowoczesną koncepcję przestępczości gospodarczej w Polsce, odpowiadającą już wolnorynkowym realiom gospodarczym, L. Wilk uznaje teorię stworzoną przez profesor Oktawię Górniok. Już w czasie transformacji ustrojowej wskazywała ona na trzy grupy patologicznych zachowań gospodarczych. Do pierwszej grupy zaliczyła zachowania przestępcze w gospodarce nakazowo-rozdzielczej, stanowiącej pozostałość poprzedniego systemu. Druga grupa stanowi typ przestępstw wynikający z okresu przejściowego. Natomiast trzecia to zachowania właściwe gospodarce rynkowej, uderzające w ponadindywidualne interesy gospodarcze społeczeństwa. Precyzując definicję przestępczości gospodarczej w sferze rozwiniętej gospodarki rynkowej, O. Górniok określiła ją jako: „ogół bezprawnych zachowań naruszających lub zagrażających przyjętym w systemie gospodarczym zasadom podziału majątku i dochodu społecznego oraz zabezpieczeniu egzystencjalnych warunków bytu jednostki przed ekscesami w działalności przedsiębiorstw”¹⁸. L. Wilk w swoich wnioskach badawczych mówi o dwóch głównych nurtach ujmowania przestępczości gospodarczej. Pierwszy, kontynentalny, nastawiony jest na czyn sprawcy, akcentując zarazem rolę dóbr naruszonych przestępstwem. Drugi, anglosaski, uwypukla rolę sprawcy w przestępstwie. Autor podkreśla, że koncepcja anglosaska wydaje się węższa i odpowiada mniej więcej temu, co w modelu kontynentalnym nazywane jest przestępczością służbową. Uważa, że tworzone w Polsce koncepcje przestępczości gospodarczej wpisują się w myśl kontynentalną. Jego zdaniem, nauka kryminologii w obszarze przestępczości gospodarczej stara się, oprócz badania jej przejawów i prób określania zakresu, poznać czynniki kryminogenne, sprzyjające szerzeniu się tej kategorii przestępczości, oraz badać sprawców przestępstw gospodarczych w celu wypracowania skutecznych sposobów przeciwdziałania temu zjawisku. Zauważa również, że postępująca organizacja przestępczości, w tym szczególnie gospodarczej, łamie bariery, jakie dotychczas oddzielały sprawców z podziemia gospodarczego od tych, którzy działają formalnie legalnie¹⁹.

Czynniki wpływające na poziom bezpieczeństwa publicznego

Nauka wskazuje, że każdemu zjawisku, w tym związanemu z eliminacją czynu przestępczego, towarzyszą trudności i problemy, które wpływają na nie w sposób dezorganizujący. Rozwiązaniem pozostaje określenie charakteru tych zjawisk, które będą podstawą w procesie tworzenia bezpieczeństwa publicznego poprzez zapobieganie, przeciwdziałanie przestępczości oraz wykrywanie ich sprawców.

Problem badawczy w świecie nauki w tym zakresie obejmuje uporządkowanie wiedzy na temat czynników, które traktowane są jako determinanty stanu bezpieczeństwa publicznego. Związane to jest głównie z chęcią stworzenia jak najbardziej sprawnego systemu gwarantującego bezpieczeństwo każdemu obywatelowi. Oczywiste jest, że bezpieczeństwo musi się opierać na stabilnych fundamentach, do których wielu teoretyków zalicza przede wszystkim stabilność państwa i aktywność kraju na arenie międzynarodowej²⁰. Dlatego też podjęto pierwsze próby klasyfikacji zagrożeń, które w początkowych fazach nie były doskonałe. Pierwsze typologie opierały się raczej na przypuszczeniach oraz domysłach badaczy bez udowodnienia w postaci badań.

Rozważania na temat potencjalnych zagrożeń bezpieczeństwa należy rozpocząć od przytoczenia najbardziej trafnych definicji bezpieczeństwa, w pierwszej kolejności od definicji prezentowanej przez K. Żukrowską. Według autorki to stan, w którym nie ma żadnych zagrożeń dla podstawowych wartości zarówno pojedynczych obywateli, jak i grup²¹. M. Lisiecki pisze, iż bezpieczeństwo „(…) stanowi podstawową potrzebę każdego człowieka. Dlatego podstawowym zadaniem każdego państwa powinno być stworzenie, a następnie doskonalenie systemu bezpieczeństwa tak, aby tę potrzebę społeczną zapewnić – zarówno w okresie względnej stabilności, jak i zmiennych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych, zarówno obecnie, jak i w przyszłości”²². Potwierdzeniem tego poglądu jest między innymi zapis zgodny z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej z roku 1997, który pokazuje, iż rolą państwa polskiego jest dbanie o byt i rozwój obywateli, czyli stworzenie warunków do zaspokajania potrzeb coraz wyższego rzędu²³. Wagę zagadnienia potwierdzają zapisy w ustawach zasadniczych, ustawach szczegółowych, wielość instytucji funkcjonujących na rzecz bezpieczeństwa oraz podmiotów stanowiących nadzór i kontrolę nad nimi.

W opinii badanych respondentów z rożnych regionów kraju, którzy traktowani są jako reprezentanci społeczności lokalnej, bezpieczeństwo rozumiane jest jako stan świadomości człowieka, w którym czuje się on wolny od jakichkolwiek zagrożeń, pociągający za sobą uczucie spokoju i komfortu. Odbierane jest jako stan bez lęku i niepokoju o siebie i innych, pozwalający poczuć pewność jutra. Zapewniający brak zagrożenia utraty zdrowia, mienia i życia, pełen komfort psychiczny umożliwiający realizację życiowych marzeń i celów. Umożliwiający życie bez zagrożenia, niczym niezakłócone współistnienie człowieka z innymi ludźmi i środowiskiem przyrodniczym. Sytuacja, w której człowiekowi nic nie zagraża, a w nagłych nieprzewidzianych wypadkach może on liczyć na pomoc i wsparcie innych. Bezpieczeństwo jest również rozumiane wśród obywateli jako określone czynniki i działania powołanych do tego instytucji, które gwarantują przeciętnemu obywatelowi dobre samopoczucie i pewność jutra²⁴.

Nauka stwierdza, że uwzględniając współczesne rozumienie bezpieczeństwa, przyjmuje się, że zagrożeniem bezpieczeństwa obywateli będzie przenikający się ciąg zdarzeń lub stosunków społecznych, w którym z dużym prawdopodobieństwem może nastąpić ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu i rozwoju wewnętrznego²⁵. Badacze bezpieczeństwa wyodrębniają dwa jego aspekty – wewnętrzny i zewnętrzny, tworząc dla nich przenikające się, interaktywne płaszczyzny. Współcześnie funkcjonujące państwo w szczególnym stopniu jest zobligowane do uwzględniania czynników zewnętrznych z powodu ich zmiennego charakteru. Rozwiązania w obszarze bezpieczeństwa narodowego muszą ulegać dostosowaniu do zmian zachodzących w otoczeniu państwa. Tworzenie systemów bezpieczeństwa państwowego uwarunkowane jest również szeregiem czynników, które wynikają z relacji z otoczeniem wewnętrznym. Praktycznie każdy sektor polityki wewnętrznej danego państwa niesie ze sobą zagrożenia dla szeroko rozumianego bezpieczeństwa. W każdym z nich określa się potencjalne problemy, które mogą wystąpić i być potencjalnym zakłóceniem rozwoju społecznego, życia i zdrowia jednostki i posiadanego mienia²⁶.

Badania wykazują, że na obraz systemu bezpieczeństwa państwa, w tym podsystemu bezpieczeństwa wewnętrznego, ma wpływ wiele niebezpieczeństw, które naukowcy dzielą na: pochodzące z otoczenia zewnętrznego, czyli stan braku równowagi występujący w odniesieniu do zagrożeń mogących wystąpić z zewnątrz, jest to problem powodujący zwiększenie ryzyka prawdopodobieństwa utraty lub ograniczenia suwerenności, jak również integralności terytorialnej państwa, oraz pochodzące z wnętrza państwa, czyli stan braku równowagi osiągnięty w odniesieniu do zagrożeń wewnątrz układu państwowego, innymi słowy jest to rodzaj zagrożenia, w wyniku którego może powstać prawdopodobieństwo zmniejszenia się zdolności organów władzy do utrzymania ładu i porządku publicznego w państwie²⁷.

Teoria przyczyn działalności w zorganizowanej grupie przestępczej

Przez lata nie udało się jednak naukowcom stworzyć jednoznacznej definicji określającej przestępczość zorganizowaną. Zmiany, które zachodzą we współczesnym świecie, powodują, że organizacje przestępcze dostosowują swoje struktury do potrzeb, w związku z czym trudno jest określić, czym tak właściwie jest przestępczość zorganizowana²⁸. Dynamiczny charakter tej formy przestępczości powoduje, iż zmienia się zarówno wybór, jak i hierarchia najistotniejszych cech branych pod uwagę podczas definiowania przestępczości zorganizowanej. Specyfika poszczególnych form tego zjawiska zmienia się w czasie, lecz pewne elementy wskazujące na zorganizowany charakter działalności przestępczej wydają się niezmienne. Ogólnie ujmując, można stwierdzić, że przestępczość zorganizowana jest takim działaniem, które nie tylko wprowadza chaos, ale także opiera się na działalności nielegalnej, niezgodnej z prawem. Narusza równowagę systemów społecznych i przyczynia się do destabilizacji. Działa wbrew ładowi społecznemu i to zarówno pod względem gospodarczym, prawnym, jak i moralnym²⁹.

Bardzo często także przestępczości zorganizowanej nie da się sklasyfikować z tego względu, że nie są to czyny, które określone są w kodeksach karnych i zagrożone ustawową karą. Przestępczość zorganizowana to nie pojedyncze czyny jakiejś osoby, tylko grupy osób, które podejmują się nielegalnej działalności. Zazwyczaj stosuje się określenia grupa czy też organizacja, jednak ustalenie jej składu oraz terenu działalności nastręcza wielu problemów. Próby zdefiniowania zjawiska przestępczości zorganizowanej podejmowano wielokrotnie w różnych doktrynach badawczych. Uwzględniano wiele czynników wskazujących na zorganizowany charakter popełnianych przestępstw. Podstawową trudnością w zdefiniowaniu zjawiska była wielowarstwowość przyczyn i różnorodność form jego występowania. Przedstawiając poglądy na istotę przestępczości zorganizowanej, należy przede wszystkim rozróżnić dwa często mylone pojęcia. Czym innym jest przestępczość zorganizowana jako zjawisko społeczne, a czym innym konkretna zorganizowana grupa przestępcza, występująca jako podmiot czynów zabronionych przez prawo. Nauka stwierdza, że nieodłączną cechą działania w zorganizowanej grupie jest dążenie do pozyskania na swoją stronę, za pomocą łapówki, szantażu lub aktu terroru, przedstawicieli organów ścigania, sądownictwa, administracji publicznej i polityków. W dzisiejszym znaczeniu dąży ona do rozszerzenia swych wpływów w majątku i niwie działania³⁰.

W prawie karnym działalność w zorganizowanej grupie podlega karze w świetle art. 258 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. − Kodeks karny (Dz. U. z 2021 r. poz. 2345, z późn. zm.). Ustawodawca przewiduje tu:

Art. 258. [Przestępczość zorganizowana. Udział w zorganizowanej grupie przestępczej] § 1. Kto bierze udział w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 2. Jeżeli grupa albo związek określone w § 1 mają charakter zbrojny albo mają na celu popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

§ 3. Kto grupę albo związek określone w § 1 w tym mające charakter zbrojny zakłada lub taką grupą albo związkiem kieruje, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 4. Kto grupę albo związek mające na celu popełnienie przestępstwa o charakterze terrorystycznym zakłada lub taką grupą lub związkiem kieruje, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.

Przypomnienia wymaga tu fakt, że termin „przestępczość zorganizowana” po raz pierwszy pojawił się w art. 5 ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego. Zapisy ustawy penalizowały obrót pieniędzmi pochodzącymi ze zorganizowanej przestępczości powiązanejz: obrotem środkami odurzającymi lub psychotropowymi; fałszowaniem pieniędzy lub papierów wartościowych; wymuszaniem okupu oraz handlem bronią. Zdefiniowano tu zjawisko przestępczości zorganizowanej przez określenie dotyczących jej przestępstw³¹.

Struktura grupy przede wszystkim zależy od charakteru oraz działania. Jednym z podstawowych zadań takiej grupy jest wymuszanie posłuchu siłą. Grupa przestępcza składa się przede wszystkim z takich osób, które nie posiadają żadnego wykształcenia oraz mają historię patologiczną. Strukturę zorganizowanej grupy przestępczej w warunkach polskich określa zasięg działania – występują grupy lokalne obejmujące działaniem całe miasto, regionalne, krajowe i międzynarodowe. Innym wskaźnikiem są kierunki działania, według tego kryterium można podzielić grupy na: narkotykowe, kryminalne oraz zajmujące się przestępczością gospodarczą i cyberprzestępczością. Innym kryterium określania zorganizowanej grupy jest jej skład. Według W. Mądrzejewskiego wydziela się grupy takie, jak np.: polskie, etniczne, międzynarodowe³². Analizując strukturę grup przestępczych, należy zauważyć, że działają one na dwóch układach: sieciowym i hierarchicznym. Struktura zależy zarówno od obszaru działania grupy, jak i jej wielkości. W pełni nie da się dokonać podziału grup, ponieważ działają one na różnych obszarach i wymagają specjalizacji. Wyróżniamy następujące typy grup z podziałem na ich strukturę:

– hierarchiczna, jest jedną z najprostszych form zorganizowanych grup przestępczych, która charakteryzuje się tym, że ma jednego przywódcę, a osoby mu podległe mają wyodrębnione role;

– hierarchiczno-regionalna − grupy takie charakteryzują się wyjątkowo surową dyscypliną oraz podporządkowaniem się osób danej grupy liderowi;

– sieciowo-gronowa − w tej grupie widać wyraźnie określoną liczbę osób, które ze sobą współpracują oraz w razie potrzeby wykonują wszystkie zadania na rzecz danej grupy;

– sieciowa, gdzie grupy te opierają się na zadaniach kilku określonych osób, które nie są powiązane z członkami grupy³³.

Podsumowanie

Badania, wskazując na zależności obywateli funkcjonujących we wspólnocie i bezpieczeństwa, uwzględniają największe wartości i potrzeby jednostki w zakresie zapewnienia ochrony jej życia, zdrowia i mienia. Organizacja państwa i jego struktury administracyjnej wraz z organami ścigania są zobowiązane do zapewnienia jednostce, obecnie i w przyszłości, warunków spokojnego i bezpiecznego funkcjonowania.

Należy stwierdzić, że teoretyczne badania w dziedzinie bezpieczeństwa w obszarze obejmującym przyczyny przestępczości wykorzystywane są przez służby porządku publicznego przede wszystkim do działań profilaktycznych. Naukowcy, łącząc rozważania teoretyczne z praktyką, wyróżniają dwa rodzaje przestępczości. Jedną jest przestępczość ujawniona, czyli taka, gdzie przestępstwa zostały faktycznie popełnione i o których informacje dotarły do organów ścigania dzięki zawiadomieniu o popełnieniu przestępstwa przez obywateli bądź przez źródła własne organów ścigania. Druga to przestępczość ukryta, która nie została ujawniona. Określana jest mianem ciemnej liczby przestępstw faktycznie popełnionych, ale takich, o których informacja nie dotarła do organów ścigania³⁴.

Pożądanym efektem procesu badawczego jest zatem zbieżność pomiędzy teorią a praktyką działania. Teoria bowiem nie tylko odkrywa określone prawa, procesy, relacje i zagrożenia, które występują w przestrzeni narodowego i międzynarodowego bezpieczeństwa, ale także proponuje nowe rozwiązania i procedury działania, jak również wskazuje na jakościowo nowe zagrożenia, które mogą zakłócić homeostazę środowiska bezpieczeństwa. Tak więc mamy do czynienia ze swoistym kreowaniem rzeczywistości przez teorię. Zatarciu bowiem ulega cienka linia podziału, jaka istnieje między nauką a praktyką, co poprzez efekt synergii pozwala na wskazanie decydentom, jakie działania należy podejmować, by zrealizować wizję bezpiecznej przyszłości we wszystkich jej aspektach i wymiarach³⁵.

Należy stwierdzić, że badania nad przestępczością, które mają wpływ na zakres uprawnień służb wykrywczych, powinny cechować się rzetelnością w odniesieniu do prawa, precyzją w określaniu uprawnień operacyjnych. Badania naukowe w obszarze bezpieczeństwa, przed wykorzystaniem ich wyników czy wniosków, powinny podlegać analizie prawnej, uzgodnieniom społecznym i sprawdzeniom praktycznym. Nie ma żadnych wątpliwości, że mogą one przynosić wymierne efekty, ale ich wykorzystanie powinno podlegać ocenie kompetentnych organów ścigania z uwzględnieniem odpowiedzialności za ich recenzję. Analizując postawione ogólne tezy badawcze dotyczące przyczyn przestępczości, należy dokonać ich weryfikacji praktycznej.

mł. insp. dr inż. Robert Maciejczyk
ORCID 0000-0003-3111-0555
Zastępca Kierownika Zakładu Służby Kryminalnej CSP

1. L. Wilk, Przestępczość gospodarcza – pojęcie, przyczyny, sprawcy, https://www.edukacjaprawnicza.pl/przestepczosc-gospodarcza-pojecie-przyczyny-sprawcy/ [dostęp: 18.05.2022 r.].
2. Tamże.
3. B. Gruszczyńska, M. Marczewski, A. Siemaszko, Atlas przestępczości w Polsce, Warszawa 2009, s. 83.
4. Tamże, s. 85.
5. J. Buczyński, Teorie bezpieczeństwa, procedury i metody badawcze, „Przegląd Naukowo-Metodyczny dla Bezpieczeństwa” 2011, nr 2, s. 53.
6. Tamże, s. 53–63.
7. Przestępczość nieletnich. Aspekty psychospołeczne i prawne, red. J.M. Stanik, L. Woszczka, Katowice 2005, s. 108.
8. B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 2004, s. 127.
9. Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka, red. B. Urban, Kraków 2001, s. 83.
10. E. Gruza, Zakres kompetencji organów policyjnych uprawnionych do wnioskowania o kontrolę operacyjną, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2016, nr 14, s. 31.
11. Tamże.
12. T.M. Miłkowski, Czynności operacyjno-rozpoznawcze a prawa i wolności jednostki, Warszawa 2020, s. 56.
13. Tamże, s. 57.
14. Tamże, s. 58.
15. Tamże, s. 59.
16. L. Wilk, Przestępczość gospodarcza – pojęcie, przyczyny, sprawcy,https://www.edukacjaprawnicza.pl/przestepczosc-gospodarcza-pojecie-przyczyny-sprawcy/ [dostęp: 18.05.2022 r.].
17. Tamże.
18. Tamże.
19. Tamże.
20. Z. Ciekanowski, Infrastruktura bezpieczeństwa publicznego, Warszawa 2010, s. 42.
21. K. Żukrowska, M. Grącik, Bezpieczeństwo międzynarodowe – teoria i praktyka, Warszawa 2006, s. 21.
22. M. Lisiecki, Zarządzanie bezpieczeństwem publicznym, Warszawa 2011, s. 19.
23. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483, z późn. zm.).
24. P. Tyrała, Zarządzanie bezpieczeństwem, Kraków 2000, s. 56.
25. R. Jakubczak, J. Kaczmarek, Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku, Warszawa 2006, s. 109−110.
26. K. Żukrowska. M. Grącik, Bezpieczeństwo międzynarodowe – teoria i praktyka, s. 263.
27. M. Lisiecki, Zarządzanie bezpieczeństwem publicznym, s. 29.
28. W. Mądrzejowski, Przestępczość zorganizowana, system zwalczania, Warszawa 2008, s. 31.
29. A. Krukowski, Problemy zapobiegania przestępczości, Warszawa 1982, s. 38.
30. J. Świeczyński, Cudzoziemcy jako sprawcy i ofiary przestępstw w Polsce, w: Policja Polska wobec przestępczości zorganizowanej, red. W. Pływaczewski, J. Świerczewski, Szczytno 1997, s. 179.
31. W. Mądrzejowski, Przestępczość zorganizowana, system zwalczania, s. 34
32. Tamże, s. 38.
33. Praktyczne elementy zwalczania przestępczości zorganizowanej i terroryzmu, red. L. Paprzycki, Z. Rau, Warszawa 2009, s. 197.
34. L. Wilk, Przestępczość gospodarcza – pojęcie, przyczyny, sprawcy.
35. J. Buczyński, Teorie bezpieczeństwa, procedury i metody badawcze, s. 63.

Bibliografia

Buczyński J., Teorie bezpieczeństwa, procedury i metody badawcze, „Przegląd Naukowo-Metodyczny dla Bezpieczeństwa” 2011, nr 2.

Ciekanowski Z., Infrastruktura bezpieczeństwa publicznego, Warszawa 2010.

Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka, red. B. Urban, Kraków 2001.

Gruszczyńska B., Marczewski M., Siemaszko A., Atlas przestępczości w Polsce, Warszawa 2009.

Hołyst B., Kryminologia, Warszawa 2004.

Jakubczak R., Kaczmarek J., Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku, Warszawa 2006.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483, z późn. zm.).

Krukowski A., Problemy zapobiegania przestępczości, Warszawa 1982.

Lisiecki M., Zarządzanie bezpieczeństwem publicznym, Warszawa 2011.

Mądrzejowski W., Przestępczość zorganizowana, system zwalczania, Warszawa 2008.

Praktyczne elementy zwalczania przestępczości zorganizowanej i terroryzmu, red. L. Paprzycki, Z. Rau, Warszawa 2009.

Przestępczość nieletnich. Aspekty psychospołeczne i prawne, red. J.M. Stanik, L. Woszczka, Katowice 2005.

Świeczyński J., Cudzoziemcy jako sprawcy i ofiary przestępstw w Polsce, w: Policja Polska wobec przestępczości zorganizowanej, W. Pływaczewski, J. Świerczewski, Szczytno 1997.

Tyrała P., Zarządzanie bezpieczeństwem, Kraków 2000.

Wilk L., Przestępczość gospodarcza – pojęcie, przyczyny, sprawcy, https://www.edukacjaprawnicza.pl/przestepczosc-gospodarcza-pojecie-przyczyny-sprawcy/.

Żukrowska K., Grącik M., Bezpieczeństwo międzynarodowe – teoria i praktyka, Warszawa 2006.

Słowa kluczowe: przestępczość, zapobieganie przestępczości, przyczyny zachowań przestępczych

Key words: crime, crime prevention, causes of criminal acts

Security as a scientific value in the system of research on the needs of the process of detecting perpetrators of criminal acts

The tasks of public order services in the field of ensuring publicsafety and order as well as in counteracting, preventing and detecting perpetrators of crimes are closely related to the examination of the reasons for committing prohibited acts. Research on the theory of security in the field of analysis of the causes of crime can provide guidelines for activities increasing the efficiency and detectability of services in their activities for the benefit of citizens. Key words: crime, crime prevention, causes of criminal acts

Tłumaczenie: Autor