WPROWADZENIE
Policja polska stoi przed podobnym zadaniem, przed którym przed kilkoma latami stanęła policja szwedzka, mianowicie – ewentualną identyfikacją potrzeb dotyczących zmiany stosowanej taktyki policyjnej, podjęciem odpowiednich decyzji i ogólnokrajowym jednolitym przeszkoleniem policjantów, którzy w czasie Euro 2012 muszą sobie poradzić z sytuacjami nadzwyczajnymi. W tym artykule przedstawiam tylko ogólne ramy nowej szwedzkiej taktyki policyjnej. Szczególną uwagę poświęcam wprowadzeniu pewnych aspektów psychologicznych do taktyki policyjnej, aby polski czytelnik mógł ocenić ich wartość i możliwość ich praktycznego zastosowania w warunkach polskich.
Policja szwedzka stosuje obecnie dwie, przyjęte w całym kraju, jednolite taktyki policyjne. Są to mianowicie: policyjna taktyka podstawowa (po szwedzku: bastaktik), stosowana przez wszystkich policjantów pracujących w patrolach policyjnych, i taktyka specjalna (po szwedzku: särskilad polistaktik, SPT), stosowana przez wyspecjalizowane pod względem wyszkolenia i wyposażenia oddziały policji, których zadaniem jest utrzymanie porządku publicznego w czasie zdarzeń nadzwyczajnych, takich jak: demonstracje, imprezy masowe, manifestacje rodzaju reclaim the street1 lub mecze piłkarskie o wysokim poziomie ryzyka etc. W latach 2004-2009 w Studium Podyplomowym przy Narodowej Szwedzkiej Szkole Policji Sörentorp, w ramach projektu rozwoju taktyki policyjnej, przeprowadzono ogólnokrajowe szkolenie z zakresu nowej policyjnej taktyki podstawowej oraz taktyki specjalnej.

(...) (...) (...)

NOWA POLICYJNA TAKTYKA PODSTAWOWA W SZWECJI⁵
Niekorzystne dla szwedzkiej policji wydarzenia sprzed kilku lat (np. zabicie dwóch policjantów w Malexander, przemoc w czasie demonstracji w Göteborgu w 2001 r. w czasie spotkania w ramach UE oraz manifestacja reclaim the street 1 maja 2003 r.) były podstawą decyzji podjętej 15 marca 2004 r. przez ówczesnego komendanta głównego policji szwedzkiej Stena Heckschera. Zadecydowano o przeprowadzeniu ogólnokrajowego i jednolitego szkolenia taktycznego wszystkich policjantów, którzy na co dzień przeprowadzają różnorakie czynności w ramach patroli policyjnych. Przyjęto nowe rozwiązania i nazwano je policyjną taktyką podstawową⁶ (bastaktik). Decyzja ta opierała się na przekonaniu, iż uprzednio stosowana taktyka w przypadkach naruszeń porządku publicznego powinna być zmieniona ze względu na nieefektywność używanych metod. W tym celu sięgnięto po sprawdzone praktycznie koncepcje wdrożone przez policję duńską i holenderską. W 2004 r. podjęto decyzje na wysokim szczeblu państwowym i nakreślono nowe zadania szkoleniowe (ich opis poniżej). Dzięki dużemu ekonomicznemu wsparciu projektu rozwoju taktyki policyjnej w Narodowej Szwedzkiej Szkole Policji zatrudniono ekspertów i nauczycieli uniwersyteckich, m.in. dwóch doktorów psychologii z uniwersytetu w Sztokholmie⁷. Szwedzka koncepcja, oprócz implementacji duńskich metod policyjnych, wprowadziła aspekty psychologiczne, takie jak: komunikacja werbalna i niewerbalna, teoria rozwoju i style radzenia sobie z konfliktami oraz zapobieganie konfliktom, technika aktywnego słuchania i treningi w celu radzenia sobie ze stresem. Policyjna taktyka podstawowa opiera się na trzech zależnych od siebie formach zachowań: zachowanie taktyczne, zachowanie mentalne (umysłowe) i zachowanie komunikacyjne.

(...) (...) (...)

PSYCHOLOGICZNE ELEMENTY NOWEJ POLICYJNEJ TAKTYKI PODSTAWOWEJ W SZWECJI
Poniżej opiszę elementy psychologiczne, które tworzą podstawy taktyki policyjnej, oraz to, czego uczą się szwedzcy policjanci w ramach nowej szwedzkiej policyjnej taktyki podstawowej.

(...) (...) (...)

KOMUNIKACJA WERBALNA I NIEWERBALNA

(...) (...) (...)

Praktyczne zastosowanie komunikacji werbalnej i niewerbalnej następuje w trakcie ćwiczeń w terenie (in live), podczas których policjanci mają możliwość treningu swoich umiejętności w czasie spotkań np. z „demonstrantami”. Demonstranci w takich ćwiczeniach to np. grupy specjalnie instruowanych uczniów szkół albo nieumundurowanych uczestników innych kursów. W czasie takich zajęć policjanci uczą się, jak nie dać się sprowokować oraz ćwiczą się w sztuce „mieszania się” ze zgromadzeniem ludzi i rozmowy „na luzie” (mingling). Ćwiczenia te wymagają od funkcjonariuszy dużego stopnia opanowania się, koncentracji na swojej postawie i wyposażeniu (np. kask na głowie lub w ręce, w zależności od ryzyka związanego z konkretną sytuacją), a także bycia neutralnym pomimo napięcia wynikającego z sytuacji.

(...) (...) (...)

TEORIA ROZWOJU I STYLE RADZENIA SOBIE Z KONFLIKTAMI ORAZ ZAPOBIEGANIE KONFLIKTOM

(...) (...) (...)

Przekazywana wiedza o konfliktach obejmuje dwa wybrane aspekty, mianowicie trójkąt konfliktu¹¹ i etapy eskalacji konfliktów¹². Choć te dwa modele teoretyczne nie są idealne (brakuje w nich np. deeskalacji konfliktów), bez większego problemu są omawiane w konkretnych policyjnych sytuacjach przez nauczycieli i uczestników kursów. (...)
Wiedza o modelu przedstawiającym style radzenia sobie z konfliktami¹³, używane zazwyczaj przez każdego z nas w sytuacjach konfliktowych, jest elementem kształcenia policjantów w zakresie podstawowej taktyki policyjnej. Wiedza ta jest „wcielana” praktycznie, najpierw poprzez indywidualne wypełnienie formularza, analizę indywidualnych wyników, a następnie poprzez dyskusję dotyczącą „prawdziwości” wyników oraz teoretycznych możliwości świadomego wykorzystania walorów poszczególnych stylów radzenia sobie z konfliktami w konkretnych sytuacjach.

(...) (...) (...)

TECHNIKA AKTYWNEGO SŁUCHANIA
Jednym z kluczowych elementów komunikacji interpersonalnej jest to, jak słuchać. W czasie szkolenia podkreśla się, że policjant musi innym pomóc czuć się widzianym, słuchanym i akceptowanym. W sytuacji kryzysowej łatwo zapomnieć o tych ważnych elementach psychologicznych. Dlatego kształcenie opiera się na warsztatach zawierających dużo ćwiczeń praktycznych. Celem edukacyjnym jest uświadomienie, że osoby, które czują się widziane, słuchane i akceptowane, mają większą możliwość odbierania i dostarczania informacji.

(...) (...) (...)

WIEDZA I TRENINGI W CELU PRZYGOTOWANIA PSYCHICZNEGO I RADZENIA SOBIE ZE STRESEM
Przygotowanie psychiczne jest potrzebne policjantowi, aby mógł sobie radzić z trudnymi sytuacjami w pracy, zmniejszyć stres, rozwijać się zawodowo, zwiększyć swoją pewność siebie i poczucie kontroli w trudnych sytuacjach, zbalansować rolę policjanta i życie prywatne oraz stworzyć pozytywny stosunek do swojej pracy.
Przygotowanie psychiczne (mentalne) obejmuje wiedzę o stresie oraz umiejętność radzenia sobie ze stresem i treningi mentalne. Również wiedza o sposobach zarządzania psychospołecznymi kryzysami (np. psychologiczny debriefing) jest ważnym elementem edukacyjnym. Wiedza o reakcjach na stres obejmuje znajomość elementów fizycznych (np. łomotanie serca, wizję tunelu), uczuciowych (np. rozdrażnienie, gniew, strach), kognitywnych (np. zaburzenia pamięci, trudności z koncentracją) i behawioralnych (np. tendencja do unikania innych). Podkreśla się, że reakcje na stres są normalne, że nie są oznaką słabości. Edukacja policjantów zawiera głównie kognitywne metody (np. jak automatyczne myśli z powodu stresu mogą być zmienione na alternatywne, konstruktywne myśli). Ćwiczy się również, jak sobie radzić z nagłym stresem.
Treningi mentalne (krótko- i długoterminowe) są przeprowadzane z wykorzystaniem nagrań CD. Studenci szkoły oraz policjanci, którzy są uczestnikami kursów na studiach podyplomowych, ćwiczą wspólnie w ramach zajęć, jak i w czasie wolnym, w domu.

NOWA POLICYJNA TAKTYKA SPECJALNA W SZWECJI – SPT
Jak wspomniałam wcześniej, Szwecja zaczerpnęła pomysł jednolitej taktyki specjalnej od policji innych państw. Duńska koncepcja taktyczna zakłada stosowanie jednolitych (bez względu na przynależność jednostek policyjnych) metod taktycznych z zastosowaniem specjalnych pojazdów, dialogu oraz dążenie do uniknięcia konfrontacji¹⁴. Takie elementy jak „wartości sygnałowe”, tzn. świadomość komunikacji niewerbalnej i umiejętność posługiwania się nią, jak również umiejętność niedopuszczania do prowokacji, są uważane za podstawy sukcesu w sytuacjach naruszania porządku publicznego.
Praca policji ma cechować się dążeniem do deeskalowania niebezpieczeństwa w sytuacjach, które mogą przeistoczyć się w rozruchy. Zgodnie z nową taktyką specjalną (SPT), szwedzcy policjanci pracują według zasad przypisanych do trzech typów sytuacji o określonym stopniu ryzyka, które oznaczono barwami: zieloną, żółtą i czerwoną. Każda z tych sytuacji wymaga specyficznego zachowania policji wobec zgromadzenia, jak również różnych form poleceń, rozkazów oraz przepływu informacji.
W sytuacji oznaczonej kolorem zielonym, a nawet żółtym, zadaniem umundurowanych jednostek specjalnych jest przyjazna komunikacja/dialog z uczestnikami zgromadzenia i nieprowokowanie.

(...) (...) (...)

TAKTYKA SPECJALNA (SPT) – PODSTAWOWE ZASADY ZACHOWANIA SIĘ WOBEC ZGROMADZEŃ
W nowej, szwedzkiej policyjnej taktyce specjalnej są stosowane cztery następujące sposoby zachowania się policjantów wobec zgromadzeń: ułatwienie, zróżnicowanie, komunikacja i self-policing.

Ułatwienie
Policja powinna odpowiedzieć sobie na następujące pytania:
- „Czego chcą ci ludzie, którzy się tu zgromadzili?”¹⁷,
- „Dlaczego odbywa się ta demonstracja?”.
To są ważne pytania, które policja powinna sobie uświadomić i poważnie się nad nimi zastanowić, zanim podejmie jakiekolwiek interwencje wobec zgromadzonych. Nie należy traktować zgromadzenia jako problemu, ale starać się pomóc ludziom w wyrażeniu ich opinii.

Zróżnicowanie
Ważne jest również, aby dostrzec w tym zgromadzeniu poszczególne osoby, a nie traktować wszystkich jako jednolitą masę, jako tłum. Zadaniem policji nie jest zwalczanie zgromadzenia tylko zatrzymywanie osób, które popełniają przestępstwa.
Policjanci mają zapewnić bezpieczeństwo publiczne i zatrzymać tych, którzy powodują zagrożenie i łamią prawo. Alternatywnie zadaniem policji może być zainicjowanie dialogu z tymi osobami, jeśli sytuacja jest specyficzna i jeśli zaistnieje tego typu potrzeba.

Komunikacja
Bardzo ważne jest, by cały czas informować wszystkich uczestników zgromadzenia o wszelkich przedsięwzięciach – zarówno w wymiarze wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Zewnętrzne przekazywanie informacji może być na przykład przeprowadzone za pomocą megafonów. Duże znaczenie ma to, aby cały czas postępować otwarcie wobec wszystkich zainteresowanych.

Self-policing
W bardzo trudnych sytuacjach jest pożądane, aby zgromadzenie ludzi samo „zajęło się sobą” – wtedy nie jest konieczna interwencja policji. W takich wypadkach zgromadzenie ludzi
rozwiązuje własne problemy porządkowe i sytuacja reguluje się samoistnie.

WNIOSKI
Implementacja nowej taktyki policyjnej (podstawowej i specjalnej), zawierającej psychologiczne elementy zachowań oraz dającej możliwość wykorzystania badań z zakresu psychologii, otwiera duże możliwości współpracy psychologów i policjantów i może przynieść obopólne korzyści w dziedzinie bezpieczeństwa publicznego. Rozwiązania konfliktów osiągnięte za pomocą komunikacji są konstruktywne. Warunkiem stałego rozwoju dialogu z władzami, politykami i organizacjami, jak również osobami, które chcą wziąć odpowiedzialność za ten dialog, jest dążenie do zbliżenia się do siebie, a nie do oddalenia.
Trzeba mieć na uwadze fakt, że proces edukacyjny trwa dosyć długo. Ten proces powinien być poprzedzony odpowiednimi decyzjami na wysokim szczeblu. W przeciwieństwie do Szwecji, w polskiej Policji jest zatrudnionych około 200 psychologów, którzy mogą pomóc w sprawnej, niezbędnej implementacji chociaż części powyżej opisanych psychologicznych elementów zachowań do nowej polskiej, podstawowej i specjalnej, taktyki policyjnej, aby instytucja ta mogła w optymalny sposób wywiązać się ze swoich zadań podczas Euro 2012 i innych spotkań międzynarodowych.

Przypisy:

(...)
5 Zarówno ten fragment artykułu, jak i dwa następne: Nowa policyjna taktyka specjalna w Szwecji – SPT i Taktyka specjalna (SPT) – podstawowe zasady zachowania się wobec zgromadzeń, są w całości cytowane za: A. M. Dåderman, Policyjna taktyka podstawowa i specjalna w Szwecji – nowe rozwiązania w zakresie bezpieczeństwa publicznego w czasie zdarzeń nadzwyczajnych. Psychologiczne cechy nieumundurowanych policjantów realizujących zadania szczególne, w: Psychologia na rzecz bezpieczeństwa publicznego, red. E. Szafrańska, A. Szołtek, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno, s. 169-179.
6 Polishögskolan [Narodowa Szwedzka Szkoła Policji], Nationell bastaktik: Utbildningsmaterial [Narodowa policyjna taktyka podstawowa. Materiał treningowy], Polishögskolan, Solna 2005.
7 Jednym z nich jest autorka tej publikacji.
(...)
11 J. Galtung, Violence, peace and peace research, „Journal of Peace Research” 1969, nr 6, s. 167-191.
12 F. Glasl, Confronting conflict. A first-aid kit for handling conflict, Stroud: Hawthorne Press, 1999.
13 K. W. Thomas, R. H. Kilmann, Thomas-Kilmann conflict mode instrument, Tuxedo, Xicom Inc., 1974, 2002.
14 Polishögskolan. Det mobila insatskonceptet. Utbildningsmaterial [Taktyka specjalna. Materiał treningowy], Polishögskolan, Solna 2005.
(...)
17 Według starszej terminologii zgromadzenie ludzi było nazywane i traktowane jako „tłum”.