Falsyfikaty i rynek sztuki   

Fałszerstwa są problemem trapiącym rynek sztuki od dawna i zmniejszają pewność obrotu sztuką¹. Dotyczą one nie tylko prywatnych kolekcji, ale i placówek muzealnych. Całkiem niedawno ustalono, że większość obrazów (20 z 30 obrazów, w tym portret promujący wystawę przedstawiony na rys. 1) prezentowanych na wystawie poświęconej Amadeo Modiglianiemu w Pałacu Dożów w Genui (od 16 marca do 13 lipca 2017 r.) to falsyfikaty wykonane w latach osiemdziesiątych XX wieku². Wystawę odwiedziło około 100 000 osób, a ze względu na ujawnienie falsyfikatów zamknięto ją na 3 dni przed terminem. Postępowanie prowadził wyspecjalizowany oddział karabinierów włoskich (z wł. Commando Carabinieri Tutela Patrimonio Artistico). Eksperci wykonali badania historyczno-stylistyczne oraz analizy pigmentów, które potwierdziły, że obiekty są falsyfikatami.

Podobnie większość (1917 z 2000 obiektów, a więc około 96%) artefaktów z okresu prekolumbijskiego w Muzeum Meksyku w San Francisco okazała się falsyfikatami lub obiektami, których pochodzenia nie można potwierdzić³. Muzeum wyjaśniło, że znacząca część wystawy stałej z ww. okresu nie była weryfikowana, ponieważ kolekcja powstała dzięki darowiznom osób prywatnych⁴.

Kopie, reprodukcje i falsyfikaty są produkowane niemal masowo w „wiosce malarzy” – Dafen w północno-wschodniej części Shenzhen, w której działa ponad 8000 artystów w około 1200 galerii wytwarzających w przybliżeniu 5 milionów obrazów rocznie (przykładową pracownię przedstawiono na rys. 2). Dafen to obecnie światowy lider w produkcji obrazów olejnych⁵. Szacuje się, że produkty z Dafen to ponad 50% światowego rynku podróbek dzieł sztuki.

Również w Polsce są ujawniane przypadki falsyfikatów. W ostatnich latach sprawy karne dotyczyły m.in.⁷:

• pracowni falsyfikatów w podkrakowskich Proszowicach (wprowadzonych na rynek zostało około 130 sfałszowanych obrazów i rysunków imitujących m.in. J. Panka, M. Kislinga, J. Nowosielskiego),
• organizowania aukcji dzieł sztuki w Rybniku oraz sprzedaży przez organizatora tych aukcji falsyfikatu za 70 000 zł nazwanego „Dziewczyna w chuście” imitującego twórczość L. Wyczółkowskiego⁸,
• sprzedaży około 250 obrazów i figurek za kwotę około 1,7 miliona zł biznesmenowi z Łodzi (ustalono, że co najmniej 113 z nich nie jest oryginalnych),
• zakupienia obrazu „Rybak z siecią” przypisywanego L. Wyczółkowskiemu przez Muzeum Narodowe w Gdańsku za kwotę 80 000 zł.

Fałszerstwa dotyczą dzieł sztuki i obiektów archeologicznych pochodzących ze wszystkich okresów historycznych, w tym również sztuki współczesnej. Co oczywiste, fałszerze wpisują się w trendy rynkowe. Aktualnie dzieła sztuki są nie tylko nośnikiem wartości estetycznych i historycznych, ale również stanowią przedmiot inwestycji, zasadniczo długoterminowej i relatywnie bezpiecznej w porównaniu z innymi inwestycjami, jak na przykład nabywaniem udziałów w firmach lub akcji spółek notowanych na giełdzie⁹. Wartość inwestycji w sztukę zwiększa się sukcesywnie od 2004 r.¹⁰ Inwestycje były niższe jedynie w 2009 i 2016 r., co wiązało się odpowiednio z kryzysem finansowym w 2008 r. oraz sceptycyzmem osób inwestujących w sztukę¹¹. Natomiast dla rodzimego rynku sztuki rok 2016 był rekordowy pod względem wartości sprzedaży¹². Na rynkach światowych największym zainteresowaniem cieszą się twórczość powojenna i współczesna oraz sztuka impresjonistyczna i postimpresjonistyczna, przy czym zainteresowanie dziełami klasyków sztuki modernistycznej w ostatnich latach znacznie maleje¹³. W 2017 r. sprzedaż dzieł sztuki wzrosła, co było związane również z dużymi zyskami z transakcji sztuki azjatyckiej i rekordowymi sprzedażami sztuki dawnych mistrzów. Biorąc pod uwagę aktualne próby ograniczania stosowania kryptowalut, należy założyć dalszy wzrost zainteresowania sztuką jako formą inwestycji alternatywnych. Znaczny popyt na dzieła sztuki zachęca do wytwarzania falsyfikatów.

Problemem rynku sztuki jest niska transparentność, zróżnicowany poziom dostępności do informacji, co stwarza niepewność co do autentyczności dzieł sztuki oraz ogranicza możliwość dokładniejszej wyceny dzieł. Trzeba przy tym podkreślić, że ocena autentyczności, tj. identyfikacja dzieła sztuki, to etap wstępny i konieczny do prowadzenia dalszych czynności związanych z wyceną dzieła sztuki¹⁴. Badania autentyczności są związane z wykrywaniem falsyfikatów oraz potwierdzaniem tożsamości obiektów zwróconych po wypożyczeniu z placówki muzealnej, odzyskanych po dokonanej kradzieży lub dzieł zwróconych, które wcześniej zostały bezprawnie zabrane (np. zagrabione w trakcie II wojny światowej). Zagrożeniem rynku sztuki jest również wykorzystywanie dzieł sztuki w procederze prania pieniędzy¹⁵. Ponadto podejrzewa się, że dzieła sztuki są stosowane w finansowaniu terroryzmu¹⁶. Nowe regulacje mające na celu ograniczenie procederu prania pieniędzy i nielegalnego handlu dziełami sztuki mogą ułatwić wykrywanie przypadków wprowadzania do obiegu dzieł pozyskanych z nielegalnych źródeł¹⁷.

Fałszerstwa dzieł sztuki są kryminalizowane w Polsce w różnych aktach prawnych. W przypadku fałszerstw skierowanych przeciwko zabytkom zastosowany może być art. 109a u.o.z.¹⁸ (dotyczy podrobienia lub przerobienia zabytku, a więc tzw. fałszerstwa bezpośredniego) lub art. 109b u.o.z. (dotyczy zbycia falsyfikatu, a więc tzw. fałszerstwa pośredniego). Podstawami odpowiedzialności karnej dla fałszerzy dzieł sztuki mogą być również art. 286 k.k. (oszustwo), art. 270 § 1 k.k. (fałszerstwo dokumentu) i art. 115 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (naruszenie praw autorskich). W przypadku sfałszowania sygnatury na dziele sztuki możliwe jest przyjęcie za kwalifikację prawną art. 306 k.k., art. 305 ustawy − Prawo własności przemysłowej lub art. 25 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji¹⁹.

Większość czynów określonych w ww. przepisach karnych jest ścigana z urzędu. Zatem służby powinny dążyć do wykrywania takich przestępstw i następnie efektywnego dowodzenia. Czynności te powinny być wspierane informacjami od instytucji zajmujących się ochroną zabytków lub opieką nad zabytkami. W niniejszym artykule dokonano przeglądu najistotniejszych źródeł pierwszych informacji o fałszerstwach dzieł sztuki oraz czynności wykrywczych i dowodowych, które powinny być realizowane w sprawach dotyczących fałszerstw dzieł sztuki. Rozważania skupiły się na przyczynach ograniczających ujawnianie falsyfikatów, czynnikach umożliwiających zwiększenie efektywności postępowań w sprawach dotyczących fałszerstw dzieł sztuki oraz wytypowaniu czynności pomocnych w procesie wykrywczym i dowodowym. Zwrócono przy tym uwagę na nowo nałożony obowiązek prowadzenia ksiąg ewidencyjnych zabytków na podmioty gospodarcze wyspecjalizowane w zakresie obrotu zabytkami. Księgi mogą być źródłem informacji dla organów ścigania o dziełach sztuki i wydanych ekspertyzach. Ponadto podkreślono rolę biegłego oraz konieczność prowadzenia kompleksowych badań identyfikacyjnych dzieł sztuki.

  Ujawnianie fałszerstw i źródła pierwszych informacji  

Znacząca większość spraw związanych z fałszerstwami, jak i samych falsyfikatów, w ogóle nie jest ujawniana, ponieważ zazwyczaj uczestnicy rynku sztuki nie są tym zainteresowani, nawet mając informację o statusie obiektu i poczucie bycia pokrzywdzonym. Pokrzywdzeni, a więc nabywcy lub posiadacze obiektu, który okazał się falsyfikatem, nie zawiadamiają organów ścigania o przestępstwie, ponieważ m.in.:

• nie mają obowiązku zawiadamiania o popełnieniu przestępstwa (obowiązek prawny zawiadamiania o przestępstwie dotyczy jedynie niektórych typów przestępstw oraz podmiotów; art. 240 k.k., art. 304 § 1–2 k.k.),
• chcą uniknąć spotkań z organami ścigania i długich procesów karnych, które jak praktyka wskazuje, w sprawach dotyczących fałszerstw dzieł sztuki nadzwyczaj często kończą się umorzeniem postępowania²⁰,
• nie chcą angażować swojego czasu w proces karny ze względu na niską wartość inwestycji w obiekt,
• nabyli obiekt ze względów estetycznych, a samo autorstwo obiektu nie miało dla nich znaczenia,
• niekiedy wbrew grożącej odpowiedzialności karnej próbują odsprzedać falsyfikat innej osobie poprzez przedstawienie go jako obiektu oryginalnego i odzyskać w ten sposób zainwestowane środki.

W ostatnich latach jedynie niewielka liczba spraw była zgłaszana organom ścigania przez pokrzywdzonych, co potwierdzają wyniki badań akt spraw prowadzonych w latach 2006–2013²¹. Również podmioty gospodarcze zajmujące się obrotem dziełami sztuki, tj. antykwariaty, galerie i domy aukcyjne, nie zgłaszają tego typu spraw z podobnych przyczyn.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że od 9 grudnia 2017 r. podmioty gospodarcze wyspecjalizowane w zakresie obrotu zabytkami na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej są obowiązane do prowadzenia księgi ewidencyjnej zabytków przyjętych lub oferowanych do zbycia, zarówno na własną rzecz, jak i na rzecz innych osób, o wartości przekraczającej 10 000 zł (art. 59a u.o.z.²²). Księga ewidencyjna powinna m.in. zawierać dane dotyczące zabytku, zbywcy, nabywcy, pośredników, dokumenty poświadczające nabycie zabytku przez podmiot gospodarczy i jego zbycie²³. Z punktu widzenia opisywanej problematyki kluczowe znaczenie mają również oświadczenia w księdze ewidencyjnej: oświadczenie zbywcy dotyczące pochodzenia zabytku i sposobu nabycia go przez zbywcę oraz oświadczenie podmiotu prowadzącego księgę ewidencyjną dotyczące czynności powziętych w celu weryfikacji, czy zabytek nie pochodzi z przestępstwa ani nie został wyprowadzony z terytorium państwa Unii Europejskiej lub państwa trzeciego z naruszeniem prawa, ze wskazaniem informacji uzyskanych z dostępnych rejestrów, wykazów i baz danych. Ponadto
w księdze ewidencyjnej podmiot gospodarczy powinien umieścić dane na temat wydanych ekspertyz, w szczególności ocen wskazujących czas powstania zabytku i wycen zabytku (tj. dane osoby, na rzecz której została wydana ekspertyza, oraz odpis ekspertyzy). Księga ewidencyjna powinna być przechowywana przez okres prowadzenia działalności i podlega archiwizacji w archiwum państwowym. Księgi ewidencyjne są ponadto rejestrowane przez wojewódzkich konserwatorów zabytków (art. 59a ust. 12–13 u.o.z.). Nieprowadzenie księgi ewidencyjnej albo prowadzenie jej w sposób nierzetelny lub niezgodny z prawdą jest wykroczeniem, za które grozi kara grzywny (art. 119a u.o.z.)²⁴.

Księgi ewidencyjne będą dobrym źródłem informacji o pochodzeniu sprzedawanych obiektów oraz badaniu łańcucha powiązań pomiędzy poprzednimi i kolejnymi właścicielami oraz podmiotami pośredniczącymi w sprzedaży i ekspertami wydającymi oceny lub wyceny, co powinno sprzyjać przeciwdziałaniu obrotowi zabytków z nielegalnych źródeł. Dodatkowo oświadczenia zbywcy oraz pośrednika będą pomocne w określaniu ich świadomości co do statusu posiadanego zabytku, co ma podstawowe znaczenie w dowodzeniu wypełnienia przez sprawcę elementów strony podmiotowej przestępstwa fałszerstwa. Dokumentacja w ramach księgi ewidencyjnej obejmuje nie tylko opis zabytku, ale i również fotografie, które powinny przedstawiać całość zabytku, stan zachowania, elementy szczególne i oznaczenia. Księga ewidencyjna powinna być niezwłocznie i na każde wezwanie udostępniana:

• sądom powszechnym, sądom administracyjnym,
• ministrowi właściwemu do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego i innym członkom Rady Ministrów,
• kierownikom urzędów centralnych, wojewodom,
• prokuraturze, Policji, Krajowej Administracji Skarbowej oraz Straży Granicznej,
• innym instytucjom kultury wyspecjalizowanym w opiece nad zabytkami, którym minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego powierzył wykonywanie niektórych działań związanych z gospodarowaniem dobrami kultury, a w odniesieniu do materiałów bibliotecznych i archiwalnych – odpowiednio Dyrektorowi Biblioteki Narodowej albo Naczelnemu Dyrektorowi Archiwów Państwowych,
• innym podmiotom wydającym pozwolenia na wywóz zabytków za granicę.

Warto jednakże dodać, że przepisy dotyczą wyłącznie zabytków, a więc nieruchomości lub rzeczy ruchomych, ich części lub zespołów, które są dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowią świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową (art. 3 pkt 1 u.o.z.). Stąd też wiele obiektów, które nie spełniają ww. definicji zabytku, nie będzie rejestrowanych w księgach ewidencyjnych.

Ze względu na niską aktywność pokrzywdzonych w zgłaszaniu przypadków fałszerstw dzieł sztuki kluczowe znaczenie w ujawnianiu falsyfikatów ma praca własna organów ścigania. Do czynności rozpoznawczych i wykrywczych służących ujawnieniu falsyfikatu lub fałszerstwa można zaliczyć w szczególności:

• obserwację aukcji i ofert sprzedaży dzieł sztuki w domach aukcyjnych, antykwariatach i w Internecie (w szczególności aukcji prowadzonych na portalu Allegro.pl),
• obserwację ofert w gazetach, czasopismach i katalogach aukcyjnych,
• przegląd katalogów wystawowych,
• penetrację obiektów nagromadzenia dzieł sztuki (muzeów, galerii) oraz potencjalnych miejsc sprzedaży falsyfikatów, np. giełd antyków i staroci, „pchlich targów”, antykwariatów, domów aukcyjnych,
• infiltrację środowisk antykwariuszy, kolekcjonerów, zbieraczy, artystów, ekspertów dzieł sztuki,
• współpracę z przedstawicielami i pracownikami domów aukcyjnych, antykwariatów, muzeów,
• analizę zdarzeń i zjawisk zachodzących na rynku sztuki.

Również czynności procesowe (przeszukanie, oględziny, przesłuchanie) prowadzone zarówno w sprawach bezpośrednio związanych z dziełami sztuki, jak i w sprawach dotyczących innej przestępczości, w której pojawiają się dzieła sztuki, mogą się zakończyć ujawnieniem falsyfikatu.

Efektywne prowadzenie czynności wykrywczych i dowodowych w sprawach związanych z fałszerstwami dzieł sztuki wymaga specjalistycznej wiedzy i współdziałania różnych służb i podmiotów. Stąd też warto zaznaczyć, że w dniu 8 lutego 2018 r. Generalny Konserwator Zabytków i Komendant Główny Policji podpisali porozumienie w sprawie współdziałania w zakresie zapobiegania i zwalczania przestępczości skierowanej przeciwko zabytkom oraz innym dobrom kultury. Porozumienie umożliwia m.in. współpracę służb konserwatorskich z Policją w zakresie wykrywania przestępstw przeciwko zabytkom, wymianę informacji, doświadczenia i wiedzy, koordynację działań podejmowanych w celu zapewnienia efektywnej ochrony zabytków, profilaktyki kryminalnej.

[...]

dr Dariusz Wilk
Katedra Kryminalistyki Wydziału Prawa i Administracji
Uniwersytetu Jagiellońskiego

Pełna wersja artykułu "Falsyfikaty dzieł sztuki w procesie karnym. Wybrane aspekty wykrywcze i dowodowe" w pliku PDF