Znaczenie szkoleń w procesie zwalczania terroryzmu  

Doświadczenie wskazuje, że tzw. policjanci „pierwszego kontaktu” w czasie realizacji swoich obowiązków służbowych często jako pierwsi mają styczność z oznakami i sygnałami gwałtownej radykalizacji pojedynczych osób lub grup czy też przygotowań do przeprowadzenia aktów terrorystycznych³. Ważne jest wówczas, aby funkcjonariusze dokonali ich właściwej interpretacji i sprawnie na nie zareagowali, gdyż zazwyczaj posiadana przez nich wiedza na temat wcześniejszego zachowania tych osób i istotnych zmian dotyczących ich osobowości, trybu życia, pozwoli im podjąć właściwe kroki celem potwierdzenia lub wykluczenia podejrzeń, a w razie potrzeby uruchomienia działań zapobiegających atakom terrorystycznym. Wiedzę tę policjanci mogą wzbogacić poprzez długoterminowy dialog i współdziałanie ze społecznościami lokalnymi. Tym bardziej że zazwyczaj znają osoby zamieszkujące lub przebywające okresowo (z powodu wykonywanej pracy, pobieranej nauki) w ich rejonach służbowych i uzyskują niezbędną wiedzę przy okazji realizacji podstawowych zadań polegających na rozpoznawaniu i rozwiązywaniu problemów takich osób, zaspokajaniu ich potrzeb w zakresie bezpieczeństwa. Funkcjonariuszami tymi są dzielnicowi, spottersi, policjanci służb patrolowych oraz ruchu drogowego.

W przeciwieństwie do pospolitych przestępców, którzy dokonują przestępstw słabo zaplanowanych lub mających na celu głównie korzyści finansowe, członkowie grupy terrorystycznej są zazwyczaj bardzo zdyscyplinowani, zorganizowani i kierowani silną motywacją przekonań religijnych i (lub) politycznych. Fakt ten powinien mobilizować policjantów do gromadzenia wszelkich informacji dających podstawę do przerwania procesu radykalizacji określonych osób lub podjęcia działań zapobiegawczych atakom terrorystycznym⁴.

Wskazane jest, aby działania Policji w tym zakresie wiązały się z tworzeniem nowych strategii organizacyjnych, nastawionych w dużej mierze na ustalanie priorytetów i sposobów osiągania celów w partnerskim współdziałaniu ze społecznościami lokalnymi, którym Policja służy5. W zapewnieniu efektywności takiego współdziałania pomocne może być przestrzeganie zasad, w myśl których policjanci powinni:

• być widoczni i dostępni dla lokalnych mieszkańców;
• znać lokalne społeczności i być im znani;
• odpowiadać na potrzeby lokalnych społeczności (oczywiście w zakresie bezpieczeństwa);
• starać się poznać i rozwiązywać problemy lokalnych społeczności;
• przyczyniać się do angażowania i mobilizacji członków lokalnych społeczeństw;
• zapewnić przejrzystość swoich działań oraz stosować nacechowane odpowiedzialnością różne formy ich rozliczenia przed społecznościami lokalnymi.

Oparte na powyższych zasadach, właściwie zorganizowane i przygotowane działania policjantów pozwolą rozpoznać wczesne przesłanki procesu radykalizacji określonych osób lub przygotowania ataków terrorystycznych i prawidłowo na nie zareagować poprzez uruchomienie zapobiegawczych działań Policji oraz innych właściwych służb. Należy jednak pamiętać, że żadna z uznanych przesłanek nie stanowi dowodu, że proces radykalizacji ma miejsce. Pełny obraz otrzymamy, oceniając wszystkie przesłanki. Ich stwierdzenie powinno prowadzić do czujności i dalszego monitorowania zachowań osoby, przy uwzględnieniu, że lista takich przesłanek nie jest zamknięta.

Metodom zwalczania zjawiska terroryzmu oraz prowadzącej do niego gwałtownej radykalizacji było poświęcone międzynarodowe szkolenie zrealizowane w dniach 9–13 września 2013 r. w Bukareszcie przez Policję Federalną Belgii, zatytułowane „Prewencja radykalizmu przez wczesne wykrywanie symptomów radykalizacji, reagowanie na proces radykalizacji przez rozwój bliskiego partnerstwa ze społecznościami lokalnymi”. Podstawą jego realizacji był program Unii Europejskiej „COPPRA” (z j. ang. – Community Policing Prevention Radikalisation, Policja Środowiskowa oraz Prewencji Radykalizacji). Głównym celem tego przedsięwzięcia było pogłębienie wiedzy oraz wymiana doświadczeń z zakresu nowych metod współpracy Policji i instytucji działających na rzecz bezpieczeństwa
i porządku publicznego ze społecznościami lokalnymi
(z j. ang. community policing – uspołecznienie Policji) w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom związanym z radykalizacją zachowań różnych osób oraz przygotowaniom do aktów terrorystycznych. W szkoleniu tym uczestniczył autor niniejszego artykułu, reprezentując polską Policję wspólnie z wykładowcą ze Szkoły Policji w Słupsku. Pozostałymi uczestnikami byli przedstawiciele Policji oraz instytucji działających na rzecz bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz bezpieczeństwa obywateli niektórych państw europejskich (Belgia, Holandia, Niemcy, Czechy, Słowacja, Rumunia, Cypr).

Punktem wyjścia i motywem przewodnim przedmiotowego szkolenia była teza, oparta o doświadczenia pracy policyjnej, zgodnie z którą każdy przestępca przechodzi w większym lub mniejszym zakresie przez proces radykalizacji. Proces ten doprowadza do zauważalnych zmian w jego tożsamości i zachowaniu, które są rozpoznawalne w jego najbliższym otoczeniu i mogą stanowić podstawę do działań prewencyjnych, utrudniających lub uniemożliwiających takim osobom popełnianie czynów zabronionych przez prawo. Stwierdzenie to ma szczególne znaczenie w odniesieniu do groźnego zjawiska społecznego, jakim jest terroryzm.

Kluczowe znaczenie w czasie szkolenia przyznano działaniom prewencyjnym, a szczególnie roli policjantów tzw. pierwszego kontaktu. Wiele uwagi poświęcono znaczeniu pojęcia radykalizacji jako skomplikowanego i wielowymiarowego procesu, któremu ulegają, jednostki lub grupy społeczne, związanego
z przyjmowaniem skrajnych systemów przekonań oraz gotowością do stosowania przemocy i strachu jako metody dokonywania istotnych zmian w społeczeństwie. Zajęcia szkoleniowe były prowadzone w formie wykładów oraz ćwiczeń praktycznych przez ekspertów z zakresu przeciwdziałania terroryzmowi i radykalizacji z Belgii, Holandii oraz Rumunii. W ich realizację czynnie włączono uczestników szkolenia, którzy również przedstawiali zagadnienia dotyczące ogólnej działalności Policji w ich krajach w zakresie community policing, przeciwdziałania radykalizacji oraz o zaistniałych w ich krajach wydarzeniach posiadających cechy aktu terrorystycznego.

   Na czym polega proces radykalizacji?  

Termin „proces radykalizacji”, którego ostatnim etapem jest działalność związana z realizacją aktów terrorystycznych, można wyjaśnić, przytaczając definicję pojęcia „radykalizacja”. Otóż „radykalizacja” (termin ten wywodzi się z j. łac. od słowa radix i oznacza źródło, rdzeń) to skomplikowany i wielowymiarowy proces przemian osób, zgodnie z którym jednostka lub jednostki akceptują bardziej skrajne polityczne i religijne cele, działając w przekonaniu, że osiągnięcie tych celów usprawiedliwia użycie ekstremalnych metod posługiwania się przemocą
i strachem w dokonywaniu istotnych zmian w określonym społeczeństwie. Proces ten zawiera cztery etapy: przed-radykalizacji, identyfikacji/konwersji, indoktrynacji, akcji.

W fazie przed-radykalizacji osoba może być pod wpływem takich czynników wewnętrznych i zewnętrznych, jak: kryzys tożsamości, frustracja, osobista trauma, dyskryminacja, postrzeganie niesprawiedliwości, stresy rodzinne lub społeczne, brak umiarkowanej debaty lub spotkanie charyzmatycznego lidera. Doświadczenie pokazuje, że to nie jeden czynnik, ale kombinacja kilku czynników powoduje wejście do procesu radykalizacji, a możliwości i prawdopodobieństwo wejścia do tego procesu są duże. Mogą to być kontakty lub spotkania z osobami będącymi w trakcie radykalizacji w takich miejscach, jak: puby, szkoły, kluby sportowe i młodzieżowe, miejsca pracy lub więzienia. Szczególnie kontakty przy wykorzystaniu Internetu i prasy, jako najbardziej anonimowej i szybkiej drogi do poznania się, wymiany poglądów i doświadczeń. Istotne znaczenie w tym procesie odgrywa motywacja lub konwersja, jednocząca osoby, które mają duże predyspozycje do stania się gwałtownymi działaczami. Najczęściej motywem decydującym jest: porzucone/odrzucone (tzw. przegrana życiowa) ubieganie się o przyjęcie do pewnej grupy, dążenie do wyrażenia nasilonego protestu lub nieprawidłowa interpretacja pewnych sytuacji czy zjawisk.

Na etapie identyfikacji osoby akceptują radykalne ideologie, usprawiedliwiając i uzasadniając swoje działania. Zmieniają diametralnie swoje życie, przyjmując wskutek inspiracji i oddziaływania nowej grupy lub nowych osób nową tożsamość społeczną, która przyczyni się do ich izolowania się od reszty świata. Na ogół powstaje w nich poczucie „bycia wybranym” oraz dążenie do udowodnienia swojego oddania nowej grupie lub ideologii poprzez wyjątkowe zaangażowanie. Dodatkowo liderzy lub członkowie nowej grupy wzmacniają ich przekonanie o „wyjątkowości”, angażując w podróże lub szkolenia i tym samym zachęcając do poświęceń.

Kolejnym etapem jest indoktrynacja, czyli dążenie do zaszczepienia i akceptacji nowych, zazwyczaj radykalnych ideologii. Jednostka jest w pełni akceptowanym członkiem grupy i ma aktywne uczestnictwo. Dostaje wskazówki (duchowe) od liderów i traci jakiekolwiek krytyczne punkty widzenia. Powierza jej się wzrastającą liczbę odmiennych obowiązków w grupie w taki sposób, aby myślała, że żadne zmiany jej sytuacji nie zaistniały, i aby uznała w tym samym czasie własny potencjał i stała się przekonana o konieczności dalszych działań.

Końcowym etapem procesu może być działanie dla dobra sprawy. Działanie to obejmuje wiele akcji intelektualnych, jak również na ogół jest związane ze stosowaniem przemocy. W rezultacie jego ostatecznym celem jest zawsze pomoc w wyrządzeniu szkody określonemu społeczeństwu, przybierająca postać konkretnych, zabronionych przez prawo czynów, w tym aktów terrorystycznych.

Tak przebiegający proces radykalizacji jest złożony i nieszablonowy. Może być bardzo szybki, a w niektórych przypadkach modyfikowany przez czynniki zewnętrzne (np. charyzmatycznego lidera). Ale może również być procesem wolnym, zachodzącym w psychice i osobowości konkretnej osoby (tzw. procesem wewnętrznym, zwanym „autoradykalizacją”), wywołanym na przykład przez informacje czerpane z Internetu. Często jest poprzedzany zjawiskiem określanym jako aktywizm, natomiast niezdemaskowany i nieunicestwiony na ogół prowadzi do terroryzmu. Aktywizm w ogólnym sensie to podstawowe prawo obywatelskie w demokratycznym społeczeństwie, mające na celu wprowadzenie społecznych, politycznych, gospodarczych i środowiskowych zmian w sposób zgodny z obowiązującym prawem. Przykładem są działania aktywistów-wegetarian próbujących nakłonić ludzi do zmiany zachowania w zakresie odżywiania się, a także działania osób na rzecz zwiększenia ochrony środowiska naturalnego czy lepszego traktowania zwierząt. Natomiast terroryzm to szczególne i złożone zjawisko społeczne stanowiące przedmiot ciągłych dyskusji i analiz w mass mediach oraz kręgach naukowych. To swoiste zagrożenie związane z szeroko pojmowanym bezpieczeństwem w wymiarze pojedynczej osoby, społeczności lokalnych oraz międzynarodowym. Dla formacji i służb realizujących zadania na rzecz bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz bezpieczeństwa obywateli to priorytetowy, ale trudny obszar działań.

Nieco więcej uwagi należy poświęcić terroryzmowi jako najgroźniejszemu zjawisku społecznemu, którego istotę można poznać, sięgając do jego genezy. Licząca kilka tysiącleci historia terroryzmu pokazuje, że najczęściej przybierał on formę politycznej przemocy. Obecnie, zwłaszcza po atakach terrorystycznych w Stanach Zjednoczonych i Europie, społeczna świadomość tego tematu jest wysoka, a dyskusje w kwestii skutecznego jego zwalczania zdominowały politykę wewnętrzną wielu krajów oraz zajmują wiele uwagi w skali międzynarodowej. W analizach tego „fenomenu” brak jednak praktycznej perspektywy, związanej z pewnymi symptomami przyczyn i uwarunkowań przeistaczania się wielu osób z niegroźnych obywateli w niebezpiecznych terrorystów.

W opracowaniach i opiniach jako jedną z przyczyn braku skutecznej diagnozy uwarunkowań powstawania i rozwoju ideologii terrorystycznych wskazuje się fakt niewypracowania do tej pory ogólnie akceptowanej definicji pojęcia „terroryzm”, pomimo istnienia kilkuset jego różnych definicji. Stan taki powoduje w wielu sytuacjach problemy z kwalifikacją zdarzeń lub zachowań. Tak więc możliwe są sytuacje, w których osoby dopuszczające się ataków terrorystycznych będą czczone jako bojownicy o wolność przez jedną ze stron, a zwalczani jako terroryści przez drugą stronę konfliktu. Należy również zauważyć, że często przytaczane w literaturze definicje terroryzmu odnoszą się tylko do aktów przemocy przygotowanych z pobudek ideologicznych, popełnionych przez podmioty niepaństwowe, których zamierzeniem jest wywołanie w społeczeństwie paniki, godzenie w bezpieczeństwo obywateli oraz bezpieczeństwo i porządek publiczny. W tym znaczeniu zbrojne ataki na cele niecywilne, np. wojskowe czy policyjne, przeprowadzane przez cywili, mogą być sklasyfikowane jako tzw. wojna partyzancka.

Zagrożenie atakami terrorystycznymi jest nadal aktualnym tematem na świecie. Co pewien czas w różnych krajach dochodzi do skutecznych ataków terrorystycznych lub są one udaremniane na etapie przygotowania. Najlepiej obrazuje to udaremniony atak na Times Square w Nowym Jorku (2010). Analiza działań terrorystycznych pokazuje, że ich sprawcy nie zawsze pochodzą z zagranicy, lecz często są miejscowymi terrorystami, dobrze znającymi lokalne uwarunkowania, którzy przeszli przez proces radykalizacji, zamieszkując w określonej społeczności. Dotychczasowe doświadczenia w walce z terroryzmem potwierdzają, że proces radykalizacji doprowadza do pewnych zmian w tożsamości i zachowaniu danej osoby, która funkcjonując w określonej społeczności lub środowisku (miejsce zamieszkania, pracy, środowisko rodzinne, znajomych, przyjaciół), nie zawsze i nie wszystkie zmiany może ukrywać lub kamuflować, a tym samym powoduje możliwość zdemaskowania jej i – na tej podstawie
– zatrzymania jej procesu radykalizacji. Ataki terrorystyczne są przygotowywane i realizowane przez żywe osoby, które podlegają rekrutacji i ciągłym szkoleniom w konkretnych miejscach oraz w określonym czasie, najczęściej w sposób wieloetapowy i zakonspirowany.

  Czy można było zapobiec zamachom Breivika?  

Przykładem niewykorzystanych możliwości powstrzymania działań terrorystycznych jest sprawa norweskiego terrorysty Andersa Behringa Breivika. Dziś już wiemy, że można było zapobiec zamachom z 22 lipca 2011 r. (na siedzibę premiera Norwegii w Oslo, w którym zginęło 8 osób, oraz na uczestników obozu młodzieżówki norweskiej Partii Pracy na wyspie Utoya, w którym zginęło 69 osób a 33 zostały ranne)6. Stosując pewne metody w zakresie przeciwdziałania wykazywanej przez niego radykalizacji, można było uniknąć najbardziej zabójczej w historii ludzkości strzelaniny, dokonanej przez jedną osobę.

Podstawę do takiej tezy daje analiza postępowania sprawcy tej zbrodni na przestrzeni wielu lat poprzedzających jej dokonanie, tym bardziej że zbrodnia ta była najprawdopodobniej motywowana politycznie. Według słów Breivika była „prewencyjnym atakiem przeciwko zdrajcom narodu”. W wieku 20 lat rozpoczął on aktywną działalność w organizacji politycznej (Partia Postępu) o charakterze prawicowym i antyimigracyjnym. W 2006 r. opuścił to ugrupowanie, krytykując je na internetowych forach za zbyt dużą otwartość na „multikulturowe żądania i samobójcze idee humanizmu”. Następnie całkowicie odizolował się na rok od znajomych i innych ludzi, grając całymi dniami na komputerze w gry o treściach dotyczących przemocy. Anders Breivik mówił, że traktował to jako trening i przygotowanie do zamachów, a także sposób na oszacowanie własnych szans na „wyjście cało” z realizowanych zamachów. W swych wypowiedziach wielokrotnie krytykował islam, multikulturalizm, określając siebie mianem „wojującego nacjonalisty”, konserwatysty, który poświęcił się ochronie państwa etnicznych Norwegów przed rozpadem. Swoją akcję określił jako „okrutną, ale niezbędną”. Dokładnie zaplanowane działania zaczął realizować od końca 2009 r. Planował podłożenie trzech bomb, a potem akcję z użyciem broni palnej. Jedna
z jednotonowych bomb miała być podłożona w dzielnicy rządowej, druga o takiej samej wadze – w pobliżu siedziby Partii Pracy. Chciał także podłożyć 500-kilową bombę, ale nie był zdecydowany co do celu zamachu⁷.

Zanim popełnił tę straszną zbrodnię, zachowywał się dziwnie na wiele sposobów, co można było ujawnić i objąć przeciwdziałaniem. Między innymi zamieszkał u swojej matki, aby zaoszczędzić pieniądze. Następnie wyprowadził się na wieś i żył w kompletnej izolacji na farmie, kupował duże ilości sztucznych nawozów itp. Wyrażał także zdecydowanie ekstremistyczne poglądy, ale nikt na to nie reagował⁸.

  Koncepcja „modelu klatki schodowej”  

Postępowanie Andersa Breivika, które doprowadziło do popełnienia przez niego ataku terrorystycznego, potwierdza założenia koncepcji indywidualnego procesu psychologicznego zmierzającego do terroryzmu (tzw. „modelu klatki schodowej”), której twórcą jest prof. Moghaddam ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Koncepcja ta zakłada, że w każdym społeczeństwie istnieją nieszczęśliwi, z różnych przyczyn, ludzie, którzy czują się pozbawieni pewnych dóbr lub niesprawiedliwie traktowani. Niektórzy z nich poszukują sprawiedliwości poprzez indywidualne lub zbiorowe protesty, demonstracje, blokady dróg lub budynków. Takie zachowania w demokratycznym społeczeństwie są dozwolone tak długo, dopóki nie wyczerpują znamion czynów zabronionych lub nie prowadzą do ich popełniania. Mając na względzie zakazy i sankcje prawne, duża grupa protestujących osób pozostaje na tym samym poziomie i kontynuuje walkę o sprawiedliwość w sposób legalny. Pojawiają się jednak mniejsze grupy, których członkowie stają się coraz bardziej sfrustrowani i rozpoczynają poszukiwania osób podzielających ich idee i opinie. Jest to etap w procesie radykalizacji, podczas którego pewne osoby stają się członkami grup radykalnych, mających swoich przywódców, którzy wyjaśniają im powody ich gniewu i frustracji, dołączając różne ideologie walki z określonymi społeczeństwami lub systemami władzy. W kolejnym etapie wyłania się bardzo mała grupa (lub pojedyncze osoby), która podejmuje działania zmierzające do popełnienia aktów terrorystycznych lub akty takie spontanicznie popełnia.

Objęte przedstawionym modelem procesu radykalizacji osoby nie muszą przejść poszczególnych etapów, mogą pozostać na jednym z nich, pominąć jakiś etap lub w pewnym czasie, z różnych przyczyn, mogą nawet wrócić na niższy etap. Wiele z nich może zrezygnować z dalszego udziału na pewnym etapie i ponownie zintegrować się ze społeczeństwem lub kontynuować wędrówkę ścieżką radykalizacji. Tylko nieliczne osoby przechodzą przez cały proces prowadzący do terroryzmu.

  Przesłanki radykalizacji  

Rozpoznanie procesu radykalizacji określonej osoby lub grupy osób jest możliwie w oparciu o właściwie realizowany proces gromadzenia i interpretacji pewnych symptomów i przejawów postępowania, które w istotny sposób odbiegają od postaw i zachowań przyjętych jako typowe w określonej kulturze lub środowisku. Nie chodzi tutaj o permanentną inwigilację obywateli i szukanie pretekstu do ingerowania w ich życie, ale o objęcie zainteresowaniem osób, których postępowanie,
w tym szczególnie styl życia, dają uzasadnione podstawy do przypuszczeń, że mają one powiązania z działaniami o charakterze terrorystycznym innych osób lub same czynią przygotowania do podjęcia takich działań. Tego typu działania służb i instytucji realizujących zadania na rzecz bezpieczeństwa państwa i jego obywateli, w tym również Policji, mają charakter prewencyjny i prowadzą do realizacji ustawowych zadań polegających na ujawnianiu i zapobieganiu zagrożeniom. I jak to zostało już wcześniej przedstawione, największe możliwości w tym zakresie mają odpowiednio przygotowani (przeszkoleni) policjanci „pierwszego kontaktu”, tj. dzielnicowi, spottersi, policjanci służb patrolowych oraz ruchu drogowego w czasie realizacji swoich obowiązków służbowych w społecznościach lokalnych.

Takie symptomy i przejawy postępowania określonych osób, które w istotny sposób odbiegają od zachowań przyjętych jako typowe w określonej kulturze lub środowisku, określa się mianem przesłanek radykalizacji. Dotyczą one sfery ideologii, tożsamości, zachowań konkretnych osób. W szczególności są to:

• zmiany imienia, nazwiska: np. „Führer” jako tytuł/stanowisko w partii prawicowej;
• zmiany stylu ubierania: występują w politycznym ekstremizmie, ale również w pewnych obszarach religijnych – np. przyłączenie się do ruchu Salafiego objawia się noszeniem tradycyjnych strojów;
• zmiany wyglądu zewnętrznego: jak wiadomo, w partiach prawicowych zwyczajowo goli się włosy, a w ruchach religijnych, konserwatywnych, takich jak salfiści, zapuszcza się brodę;
• specyficzne tatuaże (jawne bądź ukryte), noszenie odznak, symboli;
• szukanie kontaktów i utrzymywanie częstych kontaktów z liderami grup radykalnych – na krajowym czy też międzynarodowym poziomie;
• posiadanie materiałów propagandowych o tematyce radykalnej – broszur, książek, płyt DVD;
• zmiana praktyk religijnych;
• uczestnictwo w spotkaniach zamkniętych;
• przejawianie zainteresowań radykalnymi treściami zawartymi w Internecie;
• gloryfikowanie męczeństwa lub przemocy;
• zmiana schematu podróży lub przebywanie w specyficznych miejscach (np. na terenach objętych konfliktami zbrojnymi);
• wypowiadanie swoich poglądów w ekstremalny sposób (np. udział w radykalnych demonstracjach, słuchanie muzyki radykalnych grup muzycznych);
• izolacja społeczna i „wychodzenie” z grupy rówieśniczej, np. samotne zamieszkiwanie w miejscach peryferyjnych, przebywanie poza szkołą i klubami młodzieżowymi;
• zmiana postawy i interakcji z innymi ludźmi – używanie radykalnej lub specyficznej terminologii;
• popełnianie drobnych przestępstw, aby okazać brak respektu dla władz i społeczeństwa.

  Symptomy przygotowań aktu terrorystycznego  

Dotychczasowe doświadczenia pokazują, że osoby, które uległy radykalizacji, wcześniej czy później podejmują działania związane z planowaniem, organizowaniem i przeprowadzeniem – w sposób samodzielny lub w grupie – ataków terrorystycznych. Przygotowania te mogą być bardzo skomplikowane, profesjonalne i długotrwałe lub mniej profesjonalne i bardziej spontaniczne. Na ogół jest to gromadzenie danych wywiadowczych, szkolenie i przemieszczanie się osób, pieniędzy i broni. Działalność ta może być zauważona przez odpowiednio przygotowanych funkcjonariuszy Policji i innych służb, wykonujących czynności na tzw. pierwszej linii, w bezpośrednim kontakcie z obywatelami. Właściwe postępowanie służb może przerwać przygotowania oraz zapobiec realizacji aktu terrorystycznego. Zachowania terrorystów na tym etapie określa się mianem tzw. przed-wypadkowych wskaźników (PII). Do tych wskaźników zalicza się:

• adres zamieszkania (dom lub mieszkanie, garaże i inne budynki gospodarcze) – regularna zmiana lub długa nieobecność mieszkańców, nietypowy „skład” mieszkańców, częste spotkania różnych osób, nietypowe użytkowanie garaży, magazynów lub wynajmowanych przechowalni, nietypowa działalność w dziwnych godzinach dnia lub nietypowe śmieci;
• transport – dotyczy na ogół samochodów osobowych lub transportowych, które mogą być użyte do przygotowania lub realizacji ataku terrorystycznego, np. do celów obserwacyjnych, ucieczki, przewożenia ładunków wybuchowych; mogą to być pojazdy budzące podejrzenie z uwagi na: zagraniczne tablice rejestracyjne, częste parkowanie w tym samym miejscu przez długi okres, wyglądające na porzucone, wypożyczane przy użyciu fałszywych bądź skradzionych dokumentów, skradzione, przerabiane do przewozu ciężkich przedmiotów;
• walutę – różne kwoty pieniędzy związane z funkcjonowaniem terrorystów, przygotowaniem i realizacją ataków, uzyskiwane w różny, często nielegalny sposób, np.: fałszowanie pieniędzy, uzyskiwanie i wydawanie poważnych sum z nieznanych źródeł, dopuszczanie się oszustw w ubezpieczeniu społecznym lub dokumentacji finansowej, podszywanie się pod organizacje charytatywne, dokonywanie takich przestępstw, jak: kradzieże w sklepach, rozboje, porwania, handel narkotykami itp.;
• sfałszowane dokumenty – takie jak paszporty, prawa jazdy, karty kredytowe itd. są często używane do ukrywania tożsamości terrorysty, mogą też być źródłem informacji o podróżach do krajów związanych z terroryzmem;
• różne przedmioty – chodzi o ujawniane dziwne kombinacje przedmiotów w nietypowych miejscach, jak np.: mapy, szkice lub odbitki potencjalnych celów, instrukcje obsługi samolotów i rozkłady lotów, zdjęcia lub filmy obiektów i budowli, nawigacyjne i obserwacyjne systemy wspomagające, materiały wybuchowe, takie jak niektóre nadtlenki, nawozy lub amoniak, podręczniki wojskowe lub chemiczne, instrukcje do przygotowywania bomb, kamizelki kuloodporne, odzież (policyjna, wojskowa, szpitalna);
• przygotowanie – obejmuje działania związane z rozpoznaniem celu lub miejsca ataku, polegające na robieniu zdjęć lub filmowaniu potencjalnych celów, posiadaniu kamer, lornetek, notatek, adnotacji na mapach, skopiowanych harmonogramów transportu publicznego lub rozkładów lotów, udokumentowanej infrastruktury, a także na niezasadnym przebywaniu w pobliżu obiektów ryzyka, takich jak: porty lotnicze, magazyny paliw, ambasady, czy na sporządzaniu testamentu, odwiedzaniu ośrodków szkoleniowych.

Reasumując, należy stwierdzić, że zjawisko terroryzmu jest i będzie w najbliższych latach jednym z największych zagrożeń na świecie. Jego złożoność, wykorzystywanie otwartości i swobód obywatelskich w celu przygotowywania i realizacji aktów terrorystycznych ukierunkowanych na zastraszanie oraz pozbawianie życia wielu niewinnych ludzi, a także trudności w ujawnianiu zachowań terrorystycznych i zapobieganiu im, mimo potężnego zaangażowania służb wielu państw, wskazują na ogromny problem w wypracowaniu i stosowaniu skutecznych, uniwersalnych metod zwalczania tego zjawiska. Na podstawie przedstawionych w niniejszym artykule rozważań można postawić tezę, że w obecnym czasie najbardziej skuteczną drogą zwalczania zjawiska terroryzmu jest dążenie do eliminowania przyczyn przeistaczania się w niektórych krajach zwykłych obywateli w terrorystów, a więc przyczyn ich gwałtownej radykalizacji. W ramach tego procesu należy również uznać konieczność ujawniania i zapobiegania przez odpowiednie służby, w tym Policję, we współpracy ze społecznościami lokalnymi, gwałtownej radykalizacji konkretnych osób, aby nie dopuścić do podjęcia przez nie działalności terrorystycznej.

Podstawą opracowania artykułu były wybrane materiały oraz notatki własne autora z ww. szkolenia „Prewencja radykalizmu przez wczesne wykrywanie symptomów radykalizacji, reagowanie na proces radykalizacji przez rozwój bliskiego partnerstwa ze społecznościami lokalnymi”, które odbyło się w dniach 8–13.09.2013 r.
w Bukareszcie.

podinsp. Leszek Dyduch
starszy wykładowca Zakładu Służby Prewencyjnej CSP

² W obowiązującym programie szkolenia zawodowego podstawowego wprowadzonym decyzją nr 410 Komendanta Głównego Policji z dnia 25 września 2013 r. zmieniającą decyzję w sprawie programu szkolenia zawodowego podstawowego (Dz. Urz. KGP poz. 84) temat terroryzmu jest realizowany w zakresie charakterystyki zjawiska terroryzmu oraz przedstawienia algorytmów postępowania w sytuacji wystąpienia aktu terrorystycznego. W programie nauczania wprowadzonym decyzją nr 354 Komendanta Głównego Policji z dnia 29 sierpnia 2013 r. zmieniającą decyzję w sprawie programu kursu specjalistycznego dla służby dyżurnej jednostek organizacyjnych Policji (Dz. Urz. KGP poz. 79) temat „Zadania służby dyżurnej w przypadku aktu terrorystycznego/terroru” jest realizowany w szerszym zakresie, obejmującym wiedzę teoretyczną oraz ćwiczenia związane z realizacją zadań służby dyżurnej jednostek organizacyjnych Policji w związku z wystąpieniem ataku terrorystycznego/terroru.

³ Według słownika pojęć z katalogu wydarzeń podlegających meldowaniu dyżurnemu Komendy Głównej Policji przez dyżurnego komendy wojewódzkiej (Stołecznej) Policji – załącznik nr 1 do zarządzenia nr 1173 KGP z dnia 10.11.2004 (Dz. Urz. KGP z 2013 r. poz. 73) – akt terrorystyczny to czyn zabroniony, zagrożony karą pozbawienia wolności, popełniony w celu wywołania paniki wielu osób lub zmuszenia organu administracji publicznej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej lub innego państwa albo organu organizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania określonych czynności albo w celu wywołania poważnych zakłóceń w ustroju lub gospodarce Rzeczypospolitej Polskiej, innego państwa lub organizacji międzynarodowej, a także bezprawna groźba popełnienia takiego czynu.

⁴ B. Brown, Działalność policji w Ameryce po 11 września: komentarz w sprawie pojęcia społeczności zorientowanych przeciw walce z terroryzmem, „Praktyki Policji i Badania” 2007, nr 3, s. 239–251.

⁵ W. Skogan, Obietnica działań policji, w: Innowacje Policji – kontrastujące perspektywy, red. D. Weisburd i A. Braga, Uniwersytet Cambridge Gazeta Uniwersytecka, 2006, s. 27–43.

⁶ Za te czyny został skazany na 21 lat więzienia (najwyższy wymiar kary w Norwegii), z możliwością nieograniczonego przedłużenia wyroku, jeśli nadal będzie uznawany za zagrożenie dla społeczeństwa.

⁷ Kim jest Breivik? Od chłopaka z sąsiedztwa do masowego mordercy oraz Breivik ćwiczył na grach komputerowych i planował więcej bomb, wiadomości.gazeta.pl (dostęp: 19.08.2014 r.).

⁸ Tamże.