Psy wykorzystywane do działań policyjnych służą w tej uzbrojonej i umundurowanej formacji od ok. 200 lat. Pomimo doskonalenia metod szkoleniowych przyszłych funkcjonariuszy oraz korzystania z coraz nowocześniejszych urządzeń nie sposób wyobrazić sobie skutecznej pracy tej formacji bez udziału psów służbowych z ich przewodnikami. Umiejętność szybkiego poruszania się, zdolności obrończe, wysoce rozwinięte zmysły, a przede wszystkim zmysł węchu, sprawiają, że psy oddają nieocenione usługi. Wyszukiwanie zapachów narkotyków, materiałów wybuchowych, zwłok ludzkich, poszukiwanie osób zaginionych czy sprawców przestępstw to tylko część zadań, do których wykorzystuje się psy służbowe Policji. Niejednokrotnie stają w obronie, gdy zagrożone jest zdrowie czy życie ludzkie. Znajomość osobowości psa oraz jego interakcji z otoczeniem jest nieodzownym elementem nie tylko oceny predyspozycji do różnego rodzaju szkolenia, ale również oceny zachowania się psa jako zwierzęcia towarzyszącego. Stale rosnące zapotrzebowanie na psy pracujące (nie tylko w służbach mundurowych) i towarzyszące spowodowało, że znajdują się obecnie w obszarze wielu badań naukowych [np. 1, 2, 3].
Temperament oraz osobowość
We wczesnych latach dwudziestych ubiegłego wieku laureat nagrody Nobla, Ivan Pawłow rozpoczął badania w celu określenia podstaw temperamentu psów. Pomimo pomyślnego startu, badania nad temperamentem oraz osobowością zwierząt nie rozwinęły się jako odrębna dziedzina badań w psychologii, jak stało się w przypadku psychologii człowieka [4]. W literaturze etologicznej można napotkać dwa terminy: temperament i osobowość. Terminy te wydają się nierozróżnialne, co spowodowane jest odmienną interpretacją znaczenia tych pojęć. W dziedzinie psychologii człowieka temperament jest określany przez niektórych naukowców jako dziedziczne tendencje, widoczne już we wczesnych etapach życia, które stanowią fundament osobowości; z kolei osobowość jest definiowana cechami i zachowaniem się osobników dorosłych, jako wypadkowymi temperamentu i wpływu środowiska [4]. Temperament bywa określany również jako różnice w zachowaniach, stosunkowo powtarzalne w podobnych sytuacjach [5]. Podane definicje nie zostały jednomyślnie przyjęte przez badaczy ludzkiej psychiki, a naukowcy zajmujący się zwierzętami są jeszcze mniej zgodni w tym względzie [6]. Niektórzy badacze zachowań zwierzęcych nie zauważają różnic pomiędzy „temperamentem” a „osobowością” [5] oraz między „temperamentem” a „charakterem” [7], używając tych terminów zamiennie. Można odnieść również wrażenie, że wyraz „temperament” jest stosowany wyłącznie w celu uniknięcia używania wyrazu „osobowość”, który wydaje się zarezerwowany tylko dla istot ludzkich [4].
Najwięcej badań osobowości psów, obejmujących ponad 15 tys. zwierząt ze 164 ras, zostało przeprowadzonych przez Svartberga i Forkmana [8] z zastosowaniem DMA (ang. dog mentality assessment). Dane będące wynikami tych badań są wykorzystywane przez Szwedzki Związek Psów Pracujących. Badanie składało się z 10 sytuacji, w których każdy z psów musiał się zmierzyć m.in. z nagłym pojawieniem się manekina, wystrzałem, dźwiękiem łańcucha ciągniętego po blasze falistej, a także z dwiema wolno podchodzącymi, ubranymi w białe prześcieradła osobami, na których głowach umieszczono białe wiaderka z wyciętymi dziurami na oczy. Reakcje zwierząt ujawniły istnienie pięciu podstawowych cech osobowości. Były to: skłonność do zabawy (ang. playfulness), ciekawość/nieustraszoność (ang. curiosity/fearlesness), skłonność do zachowania łowieckiego przejawiająca się pogonią (ang. chaseproneness), tendencja socjalna (ang. sociability) i agresywność (ang. aggressivity). Dalsze badania wykazały, że trzy pierwsze cechy są ze sobą ściśle związane i tworzą jakby jeden „wymiar” osobowości, który jest bardzo podobny do wspomnianego wyżej wymiaru „nieśmiałości – śmiałości” [8].
Pies jest gatunkiem, u którego odrębne osobowości ujawniają się bardzo wyraźnie i jest w tym bliski człowiekowi. W badaniach dotyczących osobowości psów oraz ich właścicieli Gosling [9] stwierdził, że podstawowe typy ludzkich osobowości mają swoje odpowiedniki wśród psów. Na przykład pies określany mianem energicznego odpowiada ekstrawertykowi, ludzka ugodowość to u psów przymilność, osobowość neurotyczna człowieka jest analogiczna do reaktywności emocjonalnej w osobowości czworonogów, natomiast ludzka otwartość na doświadczenie bywa u psów nazywana inteligencją.
Metody oceny zachowań psów
Aspekt oceny zachowania się psów jest nie tylko istotny z punktu widzenia selekcji psów do celów służbowych, ale także dla hodowli o innym przeznaczeniu, co potwierdza wiele testów behawioralnych wprowadzanych i wykorzystywanych przez kluby kynologiczne. Szwajcarski Klub Owczarka Niemieckiego, jako jeden z pierwszych, zaczął w 1949 r. wykorzystywać standaryzowany test behawioralny. Test ten nie uległ znaczącym zmianom aż do roku 1990, w którym usunięto dwie ostatnie próby: samoobrony oraz popędu walki [10]. Analiza 51 prac naukowych przeprowadzona przez Jones i Goslinga [4] wskazuje, iż najczęściej badanymi cechami były: lękliwość (43 prace), reaktywność (39 prac), podatność na szkolenie (34 prace), socjalność (31 prac), agresywność (30 prac), podporządkowanie i dominacja (23 prace) oraz aktywność (15 prac). Większość programów dla psów pracujących nie ocenia pojedynczego zachowania w konkretnej sytuacji/teście, a stara się określić wiele cech jednocześnie opisujących danego psa. Niejednokrotnie wymienione cechy poddawane są tzw. analizie głównych składowych (PCA, ang. Principal Component Analysis). Jest to metoda statystyczna, która służy do redukcji liczby zmiennych opisujących zachowanie, a także do odkrycia prawidłowości między zmiennymi oraz formułowania uogólnionych czynników opisujących zachowanie się zwierzęcia. Kompozycja czynników wykrytych poprzez PCA może służyć do opisu wielu cech behawioralnych w odpowiedzi na testy behawioralne oraz do przewidzenia zachowania się zwierzęcia w podobnej sytuacji w przyszłości [2, 8].
Wyróżnia się 4 główne metody oceny zachowań się psów, którymi są: 1 – baterie testów (ang. test batteries), 2 – oceny indywidualnego psa za pomocą kwestionariusza (ang. ratings of individual dog), 3 – obserwacje prowadzone w warunkach naturalnych (ang. observational tests) oraz 4 – oceny eksperta poszczególnych ras (ang. expert ratings of breed protoypes) [4, 5].
Najpowszechniejszą metodą oceny zachowań psów jest użycie zestawu kolejno następujących po sobie subtestów (bateria testów), w których zachowanie oceniane jest jako odpowiedź na specyficzne bodźce, zazwyczaj nieznane wcześniej psu, czy też bodźce, które mogą wywołać konkretne zachowanie u psa (np. lęk czy agresję). W teorii metoda baterii testów, spośród wyżej wymienionych metod, jest najbardziej pomocna w osiąganiu obiektywności oceny zachowania zwierzęcia, ze względu na stałość i ujednolicenie warunków przeprowadzania procedury. Metoda ta jest stosowana przez służby mundurowe do oceny predyspozycji psów [2] oraz nierzadko do oceny zachowań lękowych i agresywnych u psów np. z przeznaczeniem do adopcji [11]. W badaniach naukowych baterie testów oceniające zachowania agresywne bądź lękowe zostały przeprowadzone przez Haverbeke i wsp. [12], w odpowiedzi na pojawiające się istotne problemy behawioralne związane z kłopotami podczas ćwiczeń z posłuszeństwa czy też z wysokim odsetkiem pogryzień przez psy służbowe. Służące w belgijskim wojsku psy zostały poddane baterii testów stosowanych m.in. przez holenderski Związek Kynologiczny w celu wytypowania zwierząt nadmiernie agresywnych i lękliwych. Procedura składała się z kilkunastu subtestów obejmujących próby socjalizacji przeprowadzane w różnych symulowanych sytuacjach (np. głaskanie psa sztuczną ręką przez obcą osobę, neutralne przejście 3 osób nieznanych psu, wpatrywanie się w psa przez nieznane osoby, przejście obcego przewodnika ze spokojnym psem, przejście obok lalki/manekina wielkości kilkuletniego dziecka, próby z użyciem rekwizytów – koca, parasolki, szybko poruszającego się obiektu, np. zdalnie sterowanego samochodu oraz sygnałów dźwiękowych innych niż wystrzał z broni palnej – klakson, dźwięk uderzania o metal). Następnie ocenie punktowej poddano typowe zachowania związane z agresją, takie jak: szczekanie, warczenie, szczerzenie zębów, kłapanie zębami, próby unikania bodźca oraz postawa ciała zwierzęcia [12]. W metodzie baterii testów można wyodrębnić dwa istotne komponenty – pierwszym są stosowane bodźce, drugim – system klasyfikujący poszczególne zachowania jako odpowiedź na stosowane bodźce [4]. W tabeli 1 wymieniono najczęściej stosowane subtesty, służące ocenie zachowań psów towarzyszących, należy jednak zwrócić uwagę, że część z nich pokrywa się z testami używanymi również do oceny zachowań psów pracujących, w tym dla służb mundurowych, lub stanowi ich składową. Wybrane subtesty przedstawiono na fotografiach 1–6.
Kolejna metoda opiera się na przeprowadzeniu wywiadu na temat danego psa. Kwestionariusze mogą być kierowane do znacznie większych populacji, dając perspektywę długoterminowej oceny zachowania badanego osobnika w różnych sytuacjach. Wadą kwestionariuszy jest niska rzetelność wynikająca z popełniania błędnych interpretacji oraz subiektywność respondenta, co może rzutować na otrzymany wynik. W przypadku tworzenia kwestionariusza szczególną uwagę należy zwrócić na formę oraz strukturę pytań, aby zapewnić prawidłową ocenę określonych cech [13]. Obecnie najczęściej stosowanym kwestionariuszem jest Canine Behaviour Assessment and Research Questionnaire (C-BARQ), który został opracowany na podstawie danych dotyczących ponad 2000 psów, reprezentujących ponad 100 ras [14]. Duffy i Serpell [15] stwierdzili, że C-BARQ jest w stanie zidentyfikować behawioralnie psy szczególnie przydatne do pracy w charakterze przewodników osób niewidomych i do pracy w formacjach mundurowych już w 6. miesiącu życia. Uważa się, że kwestionariusze wraz z testami behawioralnymi mogą ułatwić określenie prawdopodobieństwa sukcesu w różnych programach szkoleniowych dla psów pracujących.
Podczas testów obserwacyjnych zachowanie psa jest oceniane w warunkach jak najbardziej naturalnych, nieprowokowanych. Podobnie jak baterie testów, metody obserwacyjne składają się z dwóch komponentów, czyli stosowanych bodźców oraz sposobu klasyfikacji poszczególnych zachowań w odpowiedzi na bodźce. W przeciwieństwie do baterii testów, badania obserwacyjne prowadzone są zazwyczaj w celowo dobranych, ale niekontrolowanych warunkach, w których bodźce są w głównej mierze przypadkowe (np. obserwacja psa podczas spaceru w zatłoczonej przestrzeni publicznej, jaką jest centrum handlowe) [4, 16]. Niektóre testy obserwacyjne wykorzystują dodatkowo bodźce stosowane w baterii testów [4].
Ostatnią metodą jest ocena eksperta danej rasy, dokonywana przez sędziów kynologicznych, lekarzy weterynarii czy trenerów psów. Ocena ta wydawać by się mogła wysoce obiektywna, jednakże często bywa obarczona utartymi opiniami na temat danej rasy [4].
(...)
Marta Walczak
Adiunkt Zakład Zachowania się Zwierząt,
Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN
Paweł Bury-Burzymski
Wydział Nauk o Zwierzętach SGGW
Artur Walasek
Ekspert Zakład Kynologii Policyjnej CSP
Pełna wersja artykułu Metody oceny zachowania się psów pracujących w świetle badań naukowych w pliku PDF