Głównym założeniem nowelizacji Kodeksu postępowania karnego z dnia 11 marca 2016 r. było uczynienie procesu karnego bardziej skutecznym w dążeniu do ustalenia stanu faktycznego oraz do ustalenia, czy osoba oskarżona o popełnienie danego przestępstwa rzeczywiście się go dopuściła. Modyfikacja modelu postępowania miała służyć przywróceniu aktywniejszej roli sądu w toku procesu i zapewnieniu w maksymalnym stopniu zgodności ustaleń faktycznych z prawdą materialną, a także miała podnieść efektywność ścigania.

Z drugiej natomiast strony, niniejszą nowelizacją utrzymano w mocy te przepisy poprzedniej nowelizacji Kodeksu postępowania karnego, obowiązującej w okresie od 1 lipca 2015 r. do 14 kwietnia 2016 r.², które przyczyniały się do przyśpieszenia i odformalizowania procesu karnego, jak również poszerzały prawną ochronę osób pokrzywdzonych.

W szczególności pozostawiono rozwiązania dające możliwości orzekania pod nieobecność oskarżonego, gdy sąd uzna jego obecność na rozprawie za uprawnienie, a nie obowiązek i jedynie zawiadomi go o terminie rozpoznania sprawy. Utrzymano w mocy też katalog środków zapobiegawczych ustalony przez wcześniejszą nowelizację Kodeksu postępowania karnego, łącznie z obowiązującym właśnie od 1 lipca 2015 r. art. 275a kpk, stanowiącym podstawę do zastosowania wobec sprawcy przemocy w rodzinie nakazu natychmiastowego opuszczenia lokalu zajmowanego z osobą pokrzywdzoną przestępstwem z użyciem przemocy. 

Poprzednia nowelizacja przepisów postępowania karnego – z 2015 r. – wprowadzała proces kontradyktoryjny, w którym rola sądu uległa znacznemu zmarginalizowaniu. Sąd ograniczał się jedynie do oceny dowodów przedstawionych przez strony. Tylko w wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, sąd mógł dopuścić i przeprowadzić dowód z urzędu. To na prokuratorze prowadzącym śledztwo ciążył obowiązek udowodnienia winy oskarżonego.

Przywrócenie modelu postępowania karnego obowiązującego do 30 czerwca 2015 r. oznacza, że zasada prawdy materialnej, zgodnie z którą podstawą wszelkich rozstrzygnięć powinny być prawdziwe ustalenia faktyczne, na nowo odgrywa podstawową rolę w procesie.

Ustawodawca nie zrezygnował z zasady kontradyktoryjności, jednak ograniczył jej zastosowanie. Nadal jest ona obecna w procedurze karnej, jednak już nie w tak dominującym stopniu, jak to miało miejsce dotychczas.

Zgodnie z przyjętą nowelizacją obowiązuje mieszany, kontradyktoryjno-inkwizycyjny model postępowania jurysdykcyjnego oraz funkcjonalnie z nim połączony rozpoznawczy charakter postępowania przygotowawczego, przewidujący utrwalanie dowodów.

W celu ponownego skorelowania ze sobą przyjętych rozwiązań prawnych powrócono do obowiązującej przed 1 lipca 2015 r. dyrektywy, wedle której należy dążyć do wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy, a dopiero w razie niemożności usunięcia istniejących wątpliwości – rozstrzygnąć je na korzyść oskarżonego³.

W obecnym stanie prawnym strony postępowania (oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy, oskarżony) zachowują jednakowe uprawnienia, gwarancje procesowe, prawo do zgłaszania wniosków dowodowych, uczestnictwa w czynnościach procesowych czy też polemiki. Jednakże w przeciwieństwie do poprzedniego modelu postępowania karnego sąd posiada pełne prawo do dopuszczania dowodów z urzędu i samodzielnego prowadzenia czynności procesowych, a jego zadaniem jest ustalenie, czy rzeczywiście osoba, którą postawiono w stan oskarżenia, dopuściła się zarzuconego jej czynu, a także ustalenie, jak w rzeczywistości przebiegało inkryminowane zdarzenie.

Zgodnie z treścią art. 2 § 1 kpk⁴, przepisy niniejszego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby:

 1)   sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności (a nie – jak było w okresie od 1 lipca 2015 r. do 15 kwietnia 2016 r. – sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba, której nie udowodniono winy, nie poniosła tej odpowiedzialności);

 2)   przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa zostały zrealizowane zadania postępowania karnego dotyczące nie tylko zwalczania przestępstw, lecz także zapobiegania im oraz umacniania poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego;

 3)   zostały uwzględnione prawnie chronione interesy pokrzywdzonego przy jednoczesnym poszanowaniu jego godności;

 4)   rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie.

Z kolei art. 2 § 2 kpk stanowi, że podstawą wszelkich rozstrzygnięć powinny być prawdziwe ustalenia faktyczne.

Jak wynika z art. 366 § 1 kpk, przewodniczący kieruje rozprawą i czuwa nad jej prawidłowym przebiegiem, bacząc, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy. Natomiast zgodnie z § 2 tegoż artykułu przewodniczący powinien dążyć do tego, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej.

Sąd jednakże może się skutecznie bronić przed przerzucaniem nań odpowiedzialności za poszukiwanie dowodów, gdyż nic nie zwalnia prokuratora z ich przedstawienia w akcie oskarżenia. W zasadzie aktywność sądu powinna się ograniczać do przeprowadzenia dowodów zawnioskowanych przez strony.

W myśl art. 344a § 1 kpk sąd przekazuje sprawę prokuratorowi w celu uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia, jeżeli akta sprawy wskazują na istotne braki tego postępowania, zwłaszcza na potrzebę poszukiwania dowodów, zaś dokonanie niezbędnych czynności przez sąd powodowałoby znaczne trudności.

Przekazując sprawę prokuratorowi, sąd wskazuje kierunek uzupełnienia, a w razie potrzeby także odpowiednie czynności, jakie należy przedsięwziąć (art. 344a § 2 kpk). Na postanowienie, o którym mowa powyżej, służy stronom zażalenie.

Po uzupełnieniu śledztwa lub dochodzenia oskarżyciel publiczny składa nowy akt oskarżenia lub podtrzymuje poprzedni, kieruje do sądu wniosek o warunkowe umorzenie postępowania albo postępowanie umarza (art. 344b kpk).

W sprawach związanych z przemocą domową sąd przekazuje sprawę prokuratorowi w celu uzupełnienia w szczególności w sytuacji, gdy:

 1)   nie uzyskano opinii biegłych dotyczących charakteru i dotkliwości obrażeń pokrzywdzonych;

 2)   są dowody na to, że sprawca jest uzależniony od alkoholu i narkotyków, a nie uzyskano opinii biegłych psychiatrów dotyczących poczytalności;

 3)   na etapie dochodzenia pokrzywdzony przedłożył nośniki danych z zapisem obrazu i dźwięku, a nie dokonano ich oględzin i odtworzenia.

Jak wynika z treści art. 167 kpk, dowody przeprowadza się na wniosek stron albo z urzędu. Przepis ten pozwala na składanie w pełnym zakresie wniosków dowodowych przez strony postępowania, ale także na wykonywanie wszystkich czynności procesowych z urzędu przez organy procesowe – w szczególności przez sąd.

W wypadku, gdy pokrzywdzony zgłasza wniosek dowodowy, zgodnie z art. 169 § 1 kpk, konieczne jest, aby sformułował tezę dowodową, czyli wskazał, na jaką okoliczność ma być przeprowadzony dany dowód, i fakultatywnie wskazał sposób jego przeprowadzenia. Wnioski dowodowe mogą zmierzać do wykrycia lub oceny właściwego dowodu (tzw. dowody pośrednie – art. 169 § 2 kpk). Brak wskazania tezy dowodowej, czyli określenia, na jaką okoliczność (odnośnie do jakich zdarzeń) dani świadkowie mają być przesłuchani, jakie zdarzenie ma być udokumentowane przedstawioną dokumentacją medyczną itp., nie stanowi podstawy do oddalenia wniosku, lecz uzasadnia zwrot wniosku z żądaniem uzupełnienia go w określonym terminie⁵. Niewskazanie tezy dowodowej i nieuzupełnienie tego braku w wynikającym z art. 120 § 1 kpk terminie siedmiu dni może skutkować oddaleniem wniosku dowodowego. Postanowienie w tym przedmiocie jest niezaskarżalne, ale organ postępowania korzystający z prawa do pełnej inicjatywy dowodowej może w każdym czasie dopuścić ten dowód z urzędu na podstawie art. 170 § 4 kpk.

W aktualnym stanie prawnym w sprawie o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy na szkodę osoby najbliższej wspólnie zamieszkującej istnieje pełna dopuszczalność wykorzystania dowodów powstałych poza postępowaniem karnym i wytworzonych nie na jego potrzeby, np. w postaci: prywatnych nagrań, dokumentacji medycznej, opinii lekarskich powstałych poza zleceniem sądu czy dokumentów prywatnych.

Dodany nowelizacją Kodeksu postępowania karnego z 11 marca 2016 r. art. 168a mówi o tym, że dowodu nie można uznać za niedopuszczalny wyłącznie na tej podstawie, że został uzyskany z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 Kodeksu karnego⁶, chyba że dowód został uzyskany w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza publicznego obowiązków służbowych, w wyniku: zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności.

W sprawach z zakresu przemocy domowej pozwala to domniemywać, że praktycznie każda informacja przyczyniająca się do wyjaśnienia okoliczności sprawy (np. zapisy obrazu lub dźwięku, niezależnie od legalności ich pozyskania) będzie mogła być procesowo wykorzystana. Nie uchyla to konsekwencji, jakie mogą grozić w razie naruszenia prawa przy uzyskiwaniu dowodów (np. uzyskiwanie w celu wykorzystania przed sądem informacji za pomocą nielegalnego urządzenia podsłuchowego, włamanie się do skrzynki e-mailowej, przekroczenie uprawnień przez funkcjonariusza publicznego i uzyskanie do celów prywatnych danych z billingów połączeń itp.).

W związku z powyższym dopuszczalne jest przedstawienie przez osobę dotkniętą przemocą domową prywatnego nagrania awantury domowej jako dowodu w sprawie o przestępstwo z użyciem przemocy na jej szkodę. Jeżeli pokrzywdzony będzie uczestnikiem takiej awantury, nie będzie ponosił odpowiedzialności karnej za rejestrację dźwięku czy obrazu bez wiedzy osoby nagrywanej. Zgodnie ze stanowiskiem orzecznictwa i doktryny bowiem z punktu widzenia prawa karnego osoba rejestrująca rozmowę, w której sama uczestniczy i w trakcie której uzyskuje informacje, do których jest uprawniona, nie ponosi odpowiedzialności karnej. Nie odpowiada bowiem za przestępstwo
z art. 267 § 3 kk ten, kto posługuje się urządzeniem podsłuchowym w celu uzyskania informacji, do której jest uprawniony⁷.

Z racji specyficznego charakteru spraw, a także właściwości psychofizycznych osób dotkniętych przemocą domową (w szczególności przewlekłego stresu oraz zaburzonej decyzyjności) celowe jest, aby w sprawach karnych w jak najszerszym zakresie korzystały one z pomocy pełnomocnika. W myśl art. 81 § 1 kpk w zw. z art. 88 kpk w brzmieniu określonym nowelizacją Kodeksu postępowania karnego z 11 marca 2016 r. pełnomocnika przyznaje nie tylko prezes sądu, ale może także tego dokonać referendarz sądowy.

Pełnomocnik może również być przyznany do konkretnej czynności procesowej (art. 87a § 2 kpk). Należy jednak pamiętać, że oczekiwanie na jego wyznaczenie nie wstrzymuje biegu terminów do wniesienia środków odwoławczych od rozstrzygnięć wydawanych przez sądy rejonowe. Zażalenie na postanowienie, zamykające drogę do wydania wyroku, jak również apelacja od wyroku sądu rejonowego nie są bowiem czynnościami objętymi przymusem adwokacko-radcowskim.

Dlatego należy przyjąć jako regułę, że do zaskarżania postanowień o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego nie ma zastosowania art. 127a § 1 kpk, mówiący, iż jeżeli warunkiem skuteczności czynności procesowej jest jej dokonanie przez obrońcę lub pełnomocnika, termin do jej dokonania ulega zawieszeniu dla strony postępowania na czas rozpoznania wniosku o przyznanie pomocy prawnej w tym zakresie.

Zgodnie ze stanowiskiem S. Steinborna: „chodzi tu zatem o czynności procesowe objęte przymusem adwokacko-radcowskim:

• sporządzenie i podpisanie subsydiarnego aktu oskarżenia (art. 55 § 2 kpk),
• sporządzenie i podpisanie apelacji od wyroku sądu okręgowego (art. 446 § 1 kpk),
• sporządzenie i podpisanie kasacji (art. 526 § 1 kpk),
• sporządzenie i podpisanie wniosku o wznowienie postępowania sądowego (art. 545 § 2 kpk) – w tym przypadku przepis art. 127a kpk ma zastosowanie tylko w sytuacji określonej w art. 540b § 1 kpk, ponieważ tylko wówczas złożenie wniosku o wznowienie łączy się z terminem”⁸.

W katalogu wymienionych powyżej czynności procesowych nie zostały ujęte zażalenia na postanowienia wydawane w postępowaniu przygotowawczym, w szczególności o odmowie wszczęcia bądź umorzeniu postępowania. Zgodnie z omawianymi przepisami nie ma także konieczności sporządzenia i podpisania przez adwokata czy radcę prawnego apelacji od wyroku sądu rejonowego⁹. Dlatego też złożenie wniosku o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu w sprawach o przestępstwa związane z przemocą w rodzinie nie wstrzymuje biegu terminu do wniesienia środka odwoławczego. Wzmacnia to tezę, iż pokrzywdzony chcący skorzystać z fachowej, nieodpłatnej pomocy powinien złożyć wniosek w tym przedmiocie na jak najwcześniejszym etapie postępowania.

Na podstawie art. 87 § 1 kpk strona inna niż oskarżony (czyli m.in. pokrzywdzony) może ustanowić pełnomocnika. Zdanie pierwsze art. 88 kpk określa, iż pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny.

Pokrzywdzony może być reprezentowany z urzędu przez fachowy podmiot w razie trudnej sytuacji materialnej. Wynika to z faktu, iż do pełnomocnika ma odpowiednie zastosowanie art. 78 § 1 kpk, co oznacza, że pokrzywdzony, który nie ma pełnomocnika z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono pełnomocnika z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów reprezentacji w sprawie bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny (tzw. prawo ubogich). To „należyte wykazanie” polega na wypełnieniu i dołączeniu wraz z wnioskiem o wyznaczenie pełnomocnika (lub w terminie 7 dni od wezwania) oświadczenia o stanie rodzinnym, majątkowym i dochodach. Sąd nie wymaga uwiarygodniania tego oświadczania zaświadczeniami z urzędu pracy, ośrodka pomocy społecznej itp.

(...)

Adam Grochoła
prokurator Prokuratury Rejonowej w Słubicach

asp. Dorota Kozłowska
instruktor Zakładu Służby Prewencyjnej CSP

Pełna wersja artykułu Aspekty przeciwdziałania przemocy w rodzinie w świetle nowelizacji Kodeksu postępowania karnego z 11 marca 2016 r. Wybrane zagadnienia w pliku PDF