Wprowadzenie
Celem niniejszego artykułu jest udzielenie odpowiedzi na pytania: jakie są aktualnie podstawy formalne nawiązania i prowadzenia współdziałania przez Siły Zbrojne RP z Policją w zakresie zapewniania bezpieczeństwa i porządku publicznego, a także jakie przesłanki faktyczne mogą wywołać takie współdziałanie? Odpowiedzi na te zagadnienia są szczególnie ważne wobec niedawnego uchwalenia istotnych dla bezpieczeństwa narodowego aktów normatywnych, tj. ustawy z dnia 10 czerwca 2016 r. o działaniach antyterrorystycznych5 oraz nowelizacji z listopada 2016 r. ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej6. Z uwagi na zakres tematyczny artykuł nie będzie dotyczył problematyki związanej z zarządzaniem kryzysowym oraz klęskami żywiołowymi, choć należy pamiętać, iż każde poważniejsze wydarzenie nadzwyczajne może mieć pośredni wpływ na poziom bezpieczeństwa wewnętrznego. Nie będą również poruszane kwestie wynikające z porozumień podpisywanych przez Komendanta Głównego Policji z Dowódcami Rodzajów Sił Zbrojnych oraz Komendantem Głównym Żandarmerii Wojskowej, gdyż są one pochodnymi aktów normatywnych i obowiązują w ustanowionym przez nie zakresie. Jako definicję „bezpieczeństwa publicznego” oraz „porządku publicznego” przyjęto opis przedstawiony przez A. Osierdę, przy uwzględnieniu odrębnego lub łącznego występowania tych pojęć w porządku administracyjnoprawnym oraz wielu kontrowersji związanych z ich uszczegółowieniem. Bezpieczeństwo publiczne będzie w związku z tym stanem istniejącym w państwie, w którym człowiekowi i ogółowi społeczeństwa nie grozi żadne niebezpieczeństwo, niezależnie od źródła, z którego miałoby pochodzić. Porządek publiczny będzie zaś stanem, który umożliwia normalne funkcjonowanie państwa i społeczeństwa, tworzonym przez normy prawne oraz pozaprawne (moralne, obyczajowe, religijne oraz wynikające z zasad współżycia społecznego). Należy mieć na względzie, iż w literaturze przyjmuje się, że treść obu wskazanych pojęć ma charakter dynamiczny, zmienny i ciągle dostosowujący się do zmieniających się uwarunkowań społecznych, ekonomicznych i politycznych7.
Udzielanie pomocy władzom cywilnym przez wojsko ma w Polsce długą tradycję. W sposób najbardziej zorganizowany odbywało się to w II Rzeczypospolitej, gdzie funkcjonowały pojęcia „asystencji wojskowej” i „działań przeciwstrajkowych”. Celem asystencji było zapewnienie lub przywrócenie stanu bezpieczeństwa publicznego (również w zakresie klęsk żywiołowych), natomiast celem działań przeciwstrajkowych – przywrócenie funkcjonowania lub zabezpieczenie przed przerwą w funkcjonowaniu kluczowych dla gospodarki oraz obronności obiektów i dziedzin użyteczności publicznej (np. kolejnictwa lub usług pocztowo-telegraficznych). Planowanie w obu tych obszarach było bardzo rozbudowane,
a praktycznie wszystkie jednostki wojskowe były brane pod uwagę w zakresie możliwego udziału w zapewnieniu bezpieczeństwa i porządku publicznego. W ramach asystencji wojsko udzielało pomocy tylko w sytuacjach, w których władza cywilna, pomimo użycia wszelkich rozporządzalnych sił i środków, nie była w stanie zapewnić bezpieczeństwa publicznego, przy czym działano jedynie na wezwanie uprawnionego przedstawiciela tych władz. Co ciekawe, z chwilą wkroczenia do akcji wojska całość dowodzenia i używanych sił (w tym także Policji Państwowej) przechodziła w ręce wyznaczonego dowódcy wojskowego, który decydował również o zakończeniu prowadzenia asystencji. W praktyce działania Wojska Polskiego w omawianym obszarze sprowadzały się do ochrony konstytucyjnego porządku państwa, prowadzenia akcji przeciwdywersyjnych i przeciwpartyzanckich, udzielania bezpośredniej pomocy Policji Państwowej, w tym przy zbiorowych zakłóceniach porządku publicznego, ochrony bezpieczeństwa w przypadku wyborów, imprez masowych i zorganizowanych przejazdów poborowych, wykonywania poleceń sądów oraz prokuratur, a także niesienia pomocy w przypadku wystąpienia klęsk żywiołowych. Z uwagi na ówczesną liczebność wojska w Polsce i jego dyslokację na terenie całego kraju system asystencji wojskowej stanowił ważny element zapewniania bezpieczeństwa wewnętrznego w II Rzeczypospolitej8.
Katalog zagrożeń mających wpływ na bezpieczeństwo i porządek publiczny w ostatnich dekadach znacznie się poszerzył, szczególnie w zakresie cyberprzestrzeni oraz terroryzmu. Należy mieć na uwadze, że w praktyce wszystkie zdarzenia negatywnie oddziaływujące na skuteczność funkcjonowania instytucji publicznych, gospodarczych lub finansowych mogą się przełożyć na jakość życia obywateli i wywołać sytuację konfliktową. Problem taki może mieć również podłoże w zdarzeniach mających miejsce lub skutek poza granicami Polski. Dochodzą do tego także niebezpieczeństwa wynikające z sytuacji politycznej lub narodowościowej wewnątrz kraju, jak również takie, które mogą być konsekwencją działań – plasujących się poniżej progu wojny – państw trzecich lub organizacji o charakterze międzynarodowym. Każda z podanych sytuacji może wywołać nagłe poruszenie w społeczeństwie, w skrajnych przypadkach objawiające się zbiorowymi naruszeniami porządku publicznego. Do najbardziej aktualnych możliwych scenariuszy można z pewnością zaliczyć:
- w zakresie zagrożeń militarnych, tj. takich, które są związane z możliwością wystąpienia konfliktu na podłożu międzynarodowym, mogącego zagrozić bezpieczeństwu państwa (głównie poprzez działania zbrojne) – działania grup dywersyjnych lub sabotażowych wspieranych przez podmioty zewnętrzne, na obiekty infrastruktury krytycznej, transport publiczny lub imprezy masowe, także z wykorzystaniem czynników chemicznych, biologicznych lub radioaktywnych;
- w zakresie zagrożeń niemilitarnych, spowodowanych przez człowieka – inne zamachy terrorystyczne, nagłe załamanie sytuacji finansowej kraju lub w skali międzynarodowej i wynikłe z tego niepokoje społeczne, skażenia wynikające z katastrof budowlanych lub komunikacyjnych (np. elektrowni atomowej zlokalizowanej w państwie sąsiadującym z Polską);
- w zakresie zagrożeń niemilitarnych, naturalnych – epidemie lub klęski żywiołowe i spowodowane nimi skażenia (np. zagrożenie źródeł wody pitnej w wyniku poważnej powodzi)9.
Wykorzystanie Sił Zbrojnych RP wydaje się możliwe we wszystkich sytuacjach konfliktowych i niekonfliktowych. W Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2014 r.10 wprost podano, że w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego i pomocy społeczeństwu Siły Zbrojne RP utrzymują zdolność do realizacji zadań polegających na: monitorowaniu i ochronie przestrzeni powietrznej oraz wsparciu ochrony granicy państwowej na lądzie i morzu, prowadzeniu działalności rozpoznawczej oraz wywiadowczej, monitorowaniu skażeń promieniotwórczych, chemicznych i biologicznych na terytorium kraju, oczyszczaniu terenu z materiałów wybuchowych oraz przedmiotów niebezpiecznych pochodzenia wojskowego, prowadzeniu działań poszukiwawczo-ratowniczych, a także udzielaniu pomocy władzom państwowym, administracji publicznej i społeczeństwu w reagowaniu na zagrożenia (sytuacje kryzysowe) oraz likwidacji ich skutków. Podobne zapisy funkcjonowały w poprzedniej Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2007 r.
(...)
Piotr Hac
Wydział Bezpieczeństwa Narodowego
Akademia Sztuki Wojennej
Pełna wersja artykułu Formalne podstawy współdziałania Sił Zbrojnych RP z Policją w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i porządku prawnego w pliku PDF