Kompetencje i koordynacja działań  

Straż Graniczna, zgodnie z obowiązującymi przepisami, posiada kompetencje w przedmiocie rozpoznawania i wykrywania przestępstw oraz wykroczeń, a także zapobiegania im, jak również ścigania ich sprawców. Dotyczy to przestępstw i wykroczeń pozostających w związku przekraczaniem granicy państwowej lub przemieszczaniem przez granicę państwową towarów i przedmiotów, w tym również przedmiotów określonych w przepisach o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami¹.
W związku z powyższym do zadań Straży Granicznej należy m.in. zwalczanie przestępczości skierowanej przeciwko zabytkom, w tym nielegalnego przewozu takich przedmiotów przez granicę.

Straż Graniczna podejmuje w tym celu działania na terenie całego kraju. Czynności o charakterze kontrolnym i weryfikacyjnym są podejmowane na lotniczych, drogowych, kolejowych i morskich przejściach granicznych w ramach realizowanej kontroli granicznej. Natomiast dodatkowo, w zakresie dotyczącym ochrony zabytków, wykonywane czynności przyjmują postać działań analitycznych, ustaleniowych, operacyjno-rozpoznawczych i dochodzeniowo-śledczych.

W Komendzie Głównej Straży Granicznej oraz oddziałach Straży Granicznej wyznaczono osoby pełniące funkcję koordynatorów ds. zwalczania przestępczości skierowanej przeciwko zabytkom. Odpowiadają oni za zadania dotyczące współpracy pomiędzy służbami i instytucjami w przedmiotowym zakresie, prowadzenie szkoleń, monitorowanie zagrożeń oraz analizę prawną szeroko pojętej przestępczości dotyczącej zabytków.

Straż Graniczna na co dzień współpracuje ze wszystkimi podmiotami zaangażowanymi w ochronę zabytków, np. z takimi organami ścigania, jak Policja i Krajowa Administracja Skarbowa, ale również z instytucjami typu Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów oraz Narodowy Instytut Dziedzictwa.

  Aktualna sytuacja przemytu zabytków  

Analizując obecną sytuację w zakresie przemytu zabytków, należy wskazać, iż mamy do czynienia z zupełnie innymi zdarzeniami niż te, które obserwowaliśmy jeszcze w poprzedniej dekadzie. Nowe trendy w zjawiskach przestępczych, ale również zmiany prawne i organizacyjno-polityczne, wymuszają konieczność innego spojrzenia na kwestie związane z nielegalnym wywozem zabytków. W Polsce na aktualną sytuację w tym obszarze duży wpływ miał fakt rozszerzenia Układu z Schengen, w tym zniesienie kontroli granicznej na granicach wewnętrznych, a także dokonana w 2010 r. nowelizacja ustawy o zabytkach i opiece nad zabytkami, również w zakresie aspektów wywozowych. Przy obowiązujących ustawowych przesłankach większość przedmiotów, które były zatrzymywane przez służby na granicach przed przeprowadzoną w 2010 r. nowelizacją ustawy o zabytkach, może być teraz legalnie wywieziona z kraju. Zabytki, które dawniej stanowiły przedmiot przestępstwa nielegalnego wywozu, teraz nie są kwalifikowane jako przedmiot takiego przestępstwa. Tym samym została ograniczona liczba potencjalnych zabytków, wobec których niezbędne będzie zastosowanie procedur wywozowych. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest spadek liczby przypadków, w których poddaje się głębszej weryfikacji przedmioty zabytkowe przewożone przez granicę.

Realia obrotu zabytkami są zupełnie inne niż w latach poprzednich. Wpływ na to mają: rozwijający się internetowy handel i związane z nim nowe sposoby legalizacji obiektów, zwiększający się krąg osób uznawanych za kolekcjonerów i ekspertów działających na rynku obrotu zabytkami, dynamiczny rozwój poszczególnych rynków, np. rynku numizmatycznego. Dlatego też sposób identyfikacji określonych trendów i zainteresowań musi przyjmować obecnie odmienny tryb i zakres, uwzględniający nowe realia obrotu takimi obiektami. Oczywista jest konieczność stałego analizowania aktualnych zjawisk przestępczych związanych z zabytkami. Jednakże, w kontekście charakteru tych przedmiotów, musi to nastąpić z uwzględnieniem aktualnego zapotrzebowania na takie obiekty, również w skali międzynarodowej. Transgraniczność obrotu zabytkami to punkt wyjścia do dalszych analiz i ustaleń, tym bardziej że efekty tzw. rynku legalnego (zapotrzebowanie kolekcjonerów, trendy w licytacjach, bieżące wartości finansowe obiektów, sposób realizacji transakcji) są i będą widoczne w działalności grup przestępczych. W tym kontekście należy uwzględnić również przemyt, bowiem zjawisko to dotyczy nie tylko przedmiotów, które są nabywane na aukcjach i mogą być potem nielegalne wywożone, ale również przedmiotów skradzionych, co do których istnieje konieczność ich skutecznego zalegalizowania poprzez ich wywóz poza granice kraju. Dlatego też to, co się określa mianem towarów chodliwych na rynku obrotu zabytkami, jest lub będzie również przedmiotem przemytu.

Do głównych obiektów zabytkowych, podlegających bardziej lub mniej zorganizowanemu przemytowi, należą: monety, obrazy, przedmioty z okresu II wojny światowej oraz elementy archeologiczne. Ciekawym zjawiskiem, z punktu widzenia diagnozy obrotu zabytkami, jest przywóz zza wschodniej granicy przedmiotów archeologicznych celem ich odsprzedaży na terytorium Polski, a w dalszej perspektywie – w Unii Europejskiej.

Działania osób dokonujących przewozu zabytków przez granicę przyjmują różną formę. Przeważają czyny popełniane z premedytacją, noszące znamiona zaplanowanych, ale często są to też zdarzenia wynikające z roztargnienia lub braku wiedzy na temat obowiązujących wymogów wywozowych. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku można ponieść odpowiedzialność za dokonanie lub usiłowanie wywozu zabytku wbrew przepisom. Zgodnie z treścią art. 109 ustawy o zabytkach i opiece nad zabytkami nawet osoba działająca nieumyślnie podlega odpowiedzialności karnej.

  Procesowe dane statystyczne  

Konsekwencje zmian prawnych i organizacyjnych mają swoje odzwierciedlenie w danych dotyczących postępowań przygotowawczych prowadzonych przez Straż Graniczną, w związku z nielegalnym wywozem przedmiotów zabytkowych (art. 109 ustawy o zabytkach i opiece nad zabytkami). Powyżej zaprezentowano dane za lata 2012–2016.

Nastąpił wyraźny spadek liczby prowadzonych postępowań przygotowawczych w stosunku do lat 2000–2010, gdy Straż Graniczna rokrocznie wszczynała ponad 100 takich postępowań.

[...]

Wojciech Krupiński
Zarząd Operacyjno-Śledczy Komendy Głównej Straży Granicznej
Koordynator ds. zwalczania przestępczości skierowanej przeciwko zabytkom

Pełna wersja artykułu "Działania Straży Granicznej w zakresie zwalczania przestępczości dotyczącej przemytu zabytków" w pliku PDF